Studiuesi rumun Mircea Popescu, në hyrjen e një antologjie të letërsive të Evropës Juglindore, shprehet për vështirësinë e formulimit të një koncepti të ‘përbashkët’ për letërsinë e popujve ballkanikë (ose të Ballkanisë, siç e quan ai gadishullin në tërësinë e tij). Mund të flitet për një “qytetërim të përbashkët” dhe për një “njësi të përbashkët shpirtërore kulturore”. Sidomos në “përjashtimet”, shprehet ai, popujt ballkanikë shfaqen të gjithë “me një fat pak a shumë të njëjtë”. Nëse do ta përdornim konceptin e ‘letërsisë ballkanike’ (koncept përgjithësues dhe në fund të fundit ‘ideal’, po aq sa termi goethean Weltliteratur apo termi ‘letërsi evropiane’) tiparet e përbashkëta të kësaj letërsie, nga këndvështrimi historiko-letrar, do të mund t’i gjenim sidomos në periudhën para krijimit të shteteve-kombe. Romantizmi në kuptimin e “shpirtit të epokës”, do të shfaqë të njëjtat simptoma të lëvizjes analoge europerëndimore, të gjitha vendet ballkanike, ndonëse dy breza më vonë siç do të shprehet Çabej. Por ndërkohë ai karakterizohet nga tipare vetëm ballkanike, të cilat i kanë rrënjët e tyre në atë “përzierje racash” apo në ato tipare “ndërnjerëzore” baritore, të cilat janë jo vetëm faktor ngjashmërie, por dhe vonese për popujt ballkanikë.
Siç saktëson Çabej, qëndrimet e popullsive autoktone dhe atyre të ardhura qenë të ndryshme; ato realizuan një përzierje që mban vulat e fazave të ndryshme të historisë së Ballkanit. “Sllavët (…) qenë një popullsi bujqish luftëtarë; prandaj sjellja e tyre ndaj popullsisë greke e romake të gadishullit në fushën kulturore e religjioze qe nevojisht më tepër marrëse”; (…) shqiptari, “pas zakonit të lashtë u tërhoq në malësira, për të rënë prapë, pas një kohe prej disa shekujsh, me fuqi të përtëritura në lugina, të cilat i shtinë prapë në dorë”. Pikërisht, në këtë kontekst, Çabej flet për “simbiozë shqiptaro-sllave”, e cila zgjat gjatë gjithë mesjetës dhe “mbërrin në mbarim të kësaj periode në këtë përfundim: shumë sllavë u shqiptarizuan në Shqipëri, shumë shqiptarë u sllavizuan, sidomos në viset periferike të Veriut”. Këto rrethana socio-ekonomike kushtëzuan dhe tiparet kulturore letrare që karakterizohen, përveç tipareve të ushqyera prej kësaj simbioze, edhe nga një ‘vonesë’ përkundrejt fenomeneve kulturore-letrare të Evropës, dëshmi e ritmit të ngadaltë social të këtyre vendeve pas shtrirjes së pushtimit turk në Ballkan.
Në mënyrë të ngjashme me humanizmin, edhe lëvizja e ringjalljes kombëtare apo Rilindja vërteton zhvendosjen diakronike, në kontekste kulturore “të ndryshme” nga ato evropianoperëndimore, të disa kategorive’ dhe koncepteve që përdoren për të individualizuar apo për të përcaktuar “fenomene të ngjashme nga pikëpamja tipologjike, por të ndryshme nga pikëpamja historike”, siç specifikon Sante Graciotti kur analizon humanizmin në vendet sllave. Ndonëse kritika e sheh të vështirë të përcaktojë se sa nga tiparet e romantizmit shqiptar i detyrohen ‘importimit’ nga letërsitë romantike evropiane dhe sa karakterit të saj ‘autokton’, mund të thuhet se forma historikisht e veçantë e romantizmit shqiptar bën pjesë në një paradigmë ballkanike të romantizmit, e cila, përveç shmangies nga modeli evropianoperëndimor, karakterizohet nga elemente të tjera të përbashkëta apo “konstante”, që e bashkojnë me vendet e tjera të
Ballkanit, sidomos me sllavët e Jugut.
Në kapërcyellin mes shekujve XIX dhe XX, Shqipëria do të bëhej bartëse e një fermentimi dhe shtresëzimi fenomenesh politike, kulturore dhe letrare, të cilat nuk do të shënonin një etapë të zhvillimit të saj organik kulturoro-letrar si në Evropën Perëndimore, por një ‘kalesë’ që do të mund të konsiderohej si fillim i ndërgjegjësimit për vetëqenësinë kulturore nacionale dhe i përvojës së kultivimit artistikoletrar. Do të ishte mjaft e rëndësishme të evidentohej (si në rastin e shqiptarëve, ashtu dhe të sllavëve të Jugut) se sa këto shfaqje të para të plota të letërsisë artistike do t’i detyrohen letërsisë pararendëse me natyrë fetare dhe se si do të raportohen ato me traditën evropiane klasike dhe moderne. Romantizmi dhe iluminizmi në Ballkan nuk do të lindnin si kundërshti të njëra-tjetrës, por do të gërshetoheshin në shërbim të lëvizjes kulturore për rilindjen e kulturës, gjuhës dhe ndërgjegjes kombëtare. Me gjithë mungesën e antonimisë iluminizëm-romantizëm dhe të debatit filozofik në përgjithësi, do të ishte e rëndësishme të shihej se sa vend do të zinte në veprat e romantikëve ballkanikë kulti iluminist i arsyes, i njeriut dhe popullit. Feja dhe metafizika e kombit, si tipare të trashëguara nga romantizmi gjerman, duhet parë në masën se sa kushtëzuan secilin prej vendeve të Ballkanit. Duhet parë gjithashtu se sa misticizmi, metafizika dhe feja (si tipare themelore të romantizmit idealist gjerman) të pranishme tek autorët ballkanikë, do të kushtëzojnë krijimin e letërsive kombëtare. Nën ndikimin e teorive dhe të praktikës folklorike të gjermanit Herder dhe më pas të italianëve Tommaseo dhe Cantù, kultura shqiptare (arbëreshe dhe ajo e autorëve shqiptarë), si dhe ajo e sllavëve të Jugut, do të shënonin një sërë arritjesh në mbledhjen dhe përhapjen e pasurisë gojore folklorike. Vepra e Kamardës, De Radës, Kristoforidhit, Mitkos, do të luanin po atë rol për kulturën shqiptare që e kishin luajtur përfaqësuesit e lëvizjes rilindëse, (Preporodni pokret tek sllavët e Jugut): serbët Dositej Obradoviæ (1744-1811) dhe Vuk Karadži (1787 – 1864); kroatët Ljudevit Gaj (1809-1872) dhe Janko Draškovi dhe slloveni Stanko Vraz (1810-1851). Në këtë kontekst, letërsia gojore dhe ‘nyjat’ e përbashkëta për nga lënda mitologjike dhe ajo etno-kulturore, bëhen bazë për kultivimin e letërsisë së re romantike.
Intelektualët shqiptarë dhe sllavët e Jugut karakterizoheshin nga interesi i përbashkët për ‘kodifikimin’ e një gjuhe të vërtetë letrare, si elementi parësor i kombit të ri që po lindte. Shpesh, në të dyja kahet,ky kodifikim është realizuar nga njerëz që për arsye të ndryshme janë detyruar të largohen në ekzil. Qëndrimi i autorëve romantikë ndaj folklorit është i lidhur ngushtë me raportin e tyre me ‘atdheun e ngushtë’, me truallin e fisit, siç do të shprehet Çabej. Në kontekstin e këtyre ‘qarqeve kulturore’ rajonale, në fazën para krijimit të shtetit nacional, mund të thuhet se pikat e përbashkëta do të gjenden sidomos tek ata autorë që u bazuan në traditën folklorike.
Për secilin nga këta autorë, substanca e përbashkët e përmbajtjes popullore dallon në realizimin konkret të secilit, sipas veçorive përkatëse të secilit popull të bartura në poetikat e tyre ideologjike.
Pra, metafizika e ‘kombit’ do të orientojë edhe kodifikimet e ligjërimit letrar të bazuar në të folurën popullore. Krijimi i ‘mitopoiesis’-it të kombit do të kristalizonte, nën formën nacionalcentriste të mendimeve, edhe substancën gjuhësore të ligjërimit poetik. Autorët më të mëdhenj shqiptarë të shekujve XIX dhe XX u munduan të krijojnë një epos kombëtar: De Rada me poemën e tij Skënderbeu i pafan (1872); N. Frashëri me poemën Istorii e Skënderbeut (1898) dhe arbëreshi Zef Schiro, me poemën Te dheu I huaj (19402) dhe Kthimi. Pjesa më e madhe e kritikës bashkohet me mendimin se eposi kombëtar i shqiptarëve është poema Lahuta e Malcís. Analizimi i kësaj vepre në kontekst jo vetëm kombëtar, por dhe mbinacional, mundëson përqasjen, nëpërmjet gjinisë epike, të poetikës ‘romantike’ shqiptare me atë të sllavëve të Jugut.
“Lahuta e Malcís” e At Gjergj Fishtës
1. Objekti i kërkimit/ Përvijimi i tipareve të romantizmit shqiptar në profilin e një paradigme ballkanike të romantizmit (me konstantet dhe kundërshtitë) do të bëhej i mundur nëse përqasja dhe raportet do të zhvilloheshin në nyjat e përbashkëta dhe degëzimet e veprave më të rëndësishme të përfaqësuesve të romantizmit ballkanik. Objekt i këtij studimi është vepra e Át Gj. Fishtës, Lahuta e malcís,10 si vepra më ballkanike e Rilindjes shqiptare dhe e fundmja e kultivimit të një tipologjie të veçantë gjinore në Ballkan: poems epiko- historike. Gjithashtu objekti në fjalë shënon fundin e Rilindjes në letërsinë shqipe; kjo vepër kufizohet me modernizmin pa shënuar ndonjë “fat letrar” apo pa krijuar shkollë letrare, por duke shënuar një nga veprat me ‘fat’ më të çuditshëm për sa i përket “horizontit të pritjes” në fazën e krijimit nga 1905 deri në 1937, gjatë komunizmit, kur u ndalua nga regjimi i E. Hoxhës, dhe përgjatë viteve paskomuniste, kur rehabilitimi u orientua më shumë në ekzaltimin e një vepre padrejtësisht të varrosur për pesë dekada.
2. Përshkrimi i veprës
2.1. Struktura
Poema përbëhet prej 15 613 vargjesh tetërrokësh (me theks kryesisht mbi rrokjen e 3-të dhe të 7-të, siç e do tradita shiptare e vargut), të organizuara në 30 këngë. Pjesa më e madhe e këngëve do të botohej veçmas, në variante të përpunuara shpesh prej autorit, deri në formën përfundimtare. Me gjithë ripunimet për t’i siguruar homogjenitet dhe vazhdimësi “blloqeve narrative” të konceptuara fillimisht si të veçanta, struktura përfundimtare e poemës nuk paraqet një strukturë të njësuar. Dy blejt e parë të Lahutës të titulluar Lahuta e maltsiis. Kânge popullore, Blee i pare (1905?), dhe Lahuta e maltsiis. Blee i dyte (1906)11 përbëjnë gjithsej tetë këngë të veprës përfundimtare të botuar më 1937 dhe gjenden përkatësisht: bleu i parë, që këndon episodin e Urës së Rrzhanicës, në këngët 12, 13, 14 dhe 15 të Lahutës;12 dhe i dyti, I cili këndon episodin e Vraninës, në këngët 2, 3, 4, 5 të Lahutës. Kritiku Arshi Pipa, duke marrë në konsideratë diferencën kohore mes botimit të blejve të parë dhe redaktimit ërfundimtar të veprës, pohon se dëshira e Fishtës për ta mbaruar veprën dhe për të marrë të “shumëdëshiruarin” titull “poet kombëtar” e kanë detyruar atë “të veshë uniformën e kryezyrtarit të nacionalizmit” në një kohë kur epika ishte zhdukur nga qarkullimi. Sipas Pipës, këngët e shkruara më vonë, “kur muzat poetike nuk i përgjigjen thirrjeve të poetit”, flasin se rikthimi (në vitet ’30) i një vepre, koha e së cilës kishte kaluar, e kishte dëmtuar atë në stil. Kështu këngët e shkruara drejtpërdrejt nën vrullin e ngjarjeve historike (Ura e Rrzhanitsees dhe Vranina) dallojnë nga këngët që e reduktojnë veprën në një “ushtrim të pastër retorik” të karakterizuar nga stili “i fryrë”.14 Duke përmendur këngët e krijuara më vonë, me numrin përkatës të vargjeve, Pipa arrin ta quajë këtë pjesë një “shtesë prolikse” të nyjave fillestare, si dhe Lahutën në përgjithësi një vepër që “duke filluar si një epikë e vërtetë që ngre lart vetitë e banorëve gegë të maleve, përfundon në një proliks grotesk, ku historia dhe mitologjia mbishtresohen, folklori përdoret keq dhe tradita kombëtare shndërrohet në parrokiale”.
Përmbajtja
Në vija të përgjithshme kritika ka evidentuar tri rrafshe kohore të Lahutës, që i përkojnë tri nyjave kryesore tematike (apo kohës “së rrëfyer”), rreth së cilave autori ndërton episodet: a) lufta e familjeve të Hotit dhe Grudës kundër malazezëve në 1856-58 dhe ngjarjet e Betejës së Vraninës. (Kk. I-V); b) ngjarjet rreth Kongresit të Berlinit, 1878, dhe krijimi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, deri më 1880 (Kk. VI-XXV); c) Revolucioni Xhonturk dhe luftërat ballkanike 1912-1913, kur Konferenca e Ambasadorëve në Londër ndan sërish trojet shqiptare për të kënaqur kërkesat e fqinjëve sllavë dhe grekë (Kk. XXVIXXX). Një përshkrim të detajuar të rrafsheve historike të poemës e ka bërë një nga studiuesit historikë të Lahutës, M. Lambertz.
Botimi i tretë (2005) i Lahutës... në parathënien e p. Z. Pllumbit përmban një ndarje më të detajuar të këngëve të veprës, falë interpretimit më të saktë të ‘historisë’ së Lahutës. Z. Pllumbi specifikon vitin 1834 si skajin më të hershëm kohor të historisë së rrëfyer të poemës (informacion i dhënë në 270 vargjet hyrëse (protasis) të Lahutës), kohë kur ishte ende gjallë në Mal të Zi Petar Njegoši i Dytë. P. Z. Pllumi përmend, gjithashtu, në mënyrë të detajuar rrafshet historike të cilave u korrespondojnë këngët, duke theksuar dhe dallimin mes së vërtetës “historike” të episodeve dhe së vërtetës “ideale”, artistike të autorit. Ai dallon gjashtë “cikle” të lidhura nga katër këngë të ndërmjetme, që përbëjnë urat lidhëse të skemës së poemës: 1. cikli I: k. I-V (Beteja e Vraninës); k. VI, Dervish Pasha, që përfshin 20-30 vite betejash turko-malazeze);/2. cikli II: kk. VII-X (Lidhja e Prizrendit) (me k. XI, Lugati, si
ndërlidhëse);/3. cikli III: kk. XII-XV (në Urën e Rrzhanicës); (me k. XV, Kulshedra si ndërlidhëse);/4. cikli IV: kk. XVII-XXI (në Urën e Sutjeskës); (me k. XXI, Ndërmjetësia si ndërlidhëse);/5. cikli V: kk. XXII-XXV (këngët për Tringën);/ (me k. XXVI, Koha e re si ndërlidhëse);/6. cikli VI: kk. XXVII-XXX (cikli për Dedë Gjo Lulin dhe revoltën e malësorëve të 1911ës dhe mbaron me traktatin e Londrës, 1913).
Sidomos këngët e botuara në fillim paraqesin ndryshime, shtesa në strukturën përfundimtare të poemës, me qëllim sigurimin e vazhdimësisë mes episodeve që i përkasin të njëjtit bllok narrativ. Në çdo këngë, pra, mund të vihet re një ‘hapësirë’ e pavarur dramatike, e cila riformulohet prej autorit në continuum-in e një syzheti më të gjerë narrativ, sipas një skeme më të gjerë të ndarjes historiko-kohore.
3. Problemi i botimit të tekstit: mungesa e një botimi kritik Fishta është paraqitur në shtyp me një “kangë popullore” qysh më 190020, në revistën “Albania” të Faik Konicës me titull N’emën t’shqiptarve ci dun vennin. Bleu i parë, Te ura e Rxhanitses (1904), përfshin 5 këngë me 1 109 vargje; bleu i dytë, Vranina, përbëhet nga 4 këngë me një numër prej 1 308 vargjesh, ndërsa teksti përfundimtar do të botohet më 28 nëntor 1937.
Mungon një studim i hollësishëm i kalimit të varianteve fillestare në strukturën e veprës të botimit të ’37. Botimi kritik i veprës do të bënte të mundur përfshirjen e të gjitha modifikimeve dhe shtesave nga 1904 në 1937. Dimë se autori deri në çastin e fundit ka kryer modifikime dhe korrigjime të shumta, si për të eliminuar gabimet, ashtu dhe për të përsosur tekstin. Át Daniel Gjeçaj që ka përgatitur botimin e dytë (postuma) të poemës (Romë, 1958), në “Parathanjen” e veprës saktëson: “Jam mundue të ruejë më ndergjegje e perpikmení drejtshkrimin e botimit të parë. M’asht dridhë dora edhe atherë kur m’u desht të shëndrroj ndonji send të vogël a por të permisoj ndonji gabim të rshitun në botimin definitiv të vjetit 1937. Më ndihmoi edhe më dha zemër në këtë rasë kujtimi se vetë Fishta, në dit të mbrame të jetës, ankohej per gabime shtypi të Lahutës dhe pohonte se në të parin ribotim do të bante ndonji permirsim edhe per kah shtrisija”. Ndryshimet ortografike të bëra nga Gjeçaj shoqërohen dhe me disa risi:
1. përmasat e germës;/2. numërimi i vargjeve;/3. përmbledhja e këngëve;/4. shënimet shpjeguese në tekst. Glosari në fund të tekstit, ashtu si glosari i B. Demës që Z. Pllumbi e ka vendosur në fund të botimit të tretë (2005), është mjaft I rëndësishëm për studimin e veprës nga studentët e mësuar me gjuhën letrare. Falë mjeteve që ofron botimi i sipërcituar i Gjeçajt, do të jetë pikërisht botimi i dytë (1958, Romë) i përgatitur prej tij objekt I studimit në fjalë.
Cilësimi i Lahutës si “poemë kombëtare”
Mendimet mbi Lahutën do të ndërtoheshin në funksion të idesë kombëtare që kjo vepër ka rrezatuar në faza të ndryshme të jetës së kombit: në fazën kur u shkrua dhe u realizua botimi përfundimtar i veprës - fazë kur shteti i parë shqiptar kishte mbushur një çerek shekulli - Lahuta plotësohet si vepër nën titullin “epope kombtare”; në fazën e komunizmit - kur vepra u ndalua pikërisht për shkak të vlerës nacionaliste antisllave - u mësua përmendësh dhe u transmetua nga një brez malësorësh tek tjetri; në fazën aktuale - ndoshta për të njëjtat shkaqe ideologjike që e ndaluan përgjatë komunizmit - ky epos po merr gjithnjë e më shumë ngarkesë nacionale, duke dëmtuar në mënyrë arbitrare vlerat e vërteta të shenjës letrare.
‘Pritja’ e Lahutës në vitet e botimit të saj
Fati i padiskutueshëm i Lahutës gjatë viteve të botimit, por dhe më vonë, diktohet prej gjykimit të saj si vepër që paraqet vlerat “etnografike” të popullit shqiptar, fisin në fazën e fillesës së tij historike. Pjesa më e madhe e studiuesve janë ndalur pikërisht në këto vlera. Përveçse është një vepër arti, thotë E. Çabej, kjo vepër përbën dhe një dokument etnografik të jetës shqiptare. Këtij qëllimi i përshtatet dhe forma e jashtme e poemës, stili burrëror dhe i fortë, gjuha therëse dhe larg çdo ëmbëlsie të tepruar: “Grumbullin epik të poemit, thoshte Çabej, e përbëjnë dinarikët e vrazhdë të këtij vendi, nga mesi i të cilëve dalin dalëngadalë trimat kryesorë. Themelin shoqëror e formon fisi me jetën e përditshme të tij, siç na shfaqet te Kanuni i Lek Dukagjinit mbledhur prej të ndjerit Atë Shtjefën Gjeçovit”.23 Për G. Valentinin vlera e poemës “është e barabartë me çdo dokument zyrtar apo me më të mirin studim shkencor për jetën dhe traditën filozofike, sociale, juridike, politike të popullit shqiptar; ndoshta dhe më mirë, pasi nga fillesa fishtiane përftohet hermeneutika më e mirë e dokumenteve dhe sugjestioni estetiko-moral, që u jep jetë dhe jehonë traditave.” Problemi i madh në studimin e kësaj vepre rrjedh nga përcaktimi i saj si “poemë kombëtare” qysh në ato vite. Ky titull i detyrohet pikë së pari pozicionit subjektiv të autorit, i cili megjithëse kishte arritur tashmë në vitet ’30, këmbëngulte t’i jepte një epos popullit të tij, pasi, siç shprehej vetë, “tash qi âsht bâ Shqypnija, duen perbâ Shqyptarët”. Madje, Fishta krenohej se kish qenë pikërisht ai, i vetmi poet katolik evropian, që kishte krijuar një poemë kombëtare, në të cilën edhe myslimanët e shihnin veten të pasqyruar në imazhin e një identiteti të përbashkët shqiptar. Funksioni i Lahutës si poemë kombëtare u njoh jo vetëm nga studiuesit, bashkëkohës të autorit, por dhe nga njerëz jashtë kulturës shqiptare, që e konsiderojnë këtë poemë si “punimin më të madh dhe më të përsosur në fushë të letërsisë shqipe”, siç do të quhet në një letër të ministrit të urdhrit françeskan.
Qysh në vitin 1925, kohë kur nuk kishte përfunduar redaktimi përfundimtar i veprës, Cordignano-ja në Epopeja komtare e popullit shqyptár, e konsideron Fishtën si “poet epik”, “permî të gjith poett e
komit të vet”. Në shpjegimin e këtij përcaktimi autori dëshmon se ka parasysh tipare që kanë të bëjnë me çështje jashtëletrare: “Kur na thom poem, kemi para ssh kallximin epik i njaj ndodhís historike me shum randsí e qi ka pasë efektet e veta të lumnueshme në zhvillim komtár të nji populli”. Kështu dhe L. Poradeci në 1943 pohon: ashtu si “Naim Frashëri, një bektashi shqiptar, puth Krishtin në emër të kombit, […] diplomati Pashko Vasa, një katolik shqiptar, sodet vetëveten për të gjetur Mendimin e Kombit; […] kryengritësi Mihal Grameno, një ortodoks shqiptar, këndon vjershëtorët dhe dëgjon veteranët, mëson mendimin e Kombit; […] edhe prifti Gjergj Fishta, Vazhdimtar në udhën e Kombit, Frymëtar i Fjalës, solli Dhuratën e vet në Adhurimtoren e Atdheut-Shpirt, Mendim i Parathënësve të Shqipes”.
‘Pritja’ që iu bë poemës në botimin e saj si vepër, që, “duke hetuar në thellësitë shpirtërore të popullit dhe duke kërkuar të deshifrojë veçantinë dhe brumin e tij etnik”, kërkonte të “krijonte vlera shqiptare për t’i shkrirë në sintesa harmonike me shpirtin perëndimor”, pati të tillë sukses sa studentët shqiptarë në Gjermani e gjetën më shumë veten tek kjo poemë, sesa tek përmbledhja Anzat e Parnasit. Censura gjatë regjimit komunist E njëjta etiketë, “epos kombëtar”, për më shumë shkruar nga një klerik, qe një nga shkaqet e ‘fshirjes’ së saj nga Historia e letërsisë shqiptare nën regjimin komunist. Censurimi rrodhi si pasojë e idilit shqiptaro–sllav, imazhi i të cilit turbullohej nga nacionalizmi antisllav i Fishtës. Për të njëjtën arsye, po për shkaqe diametralisht të kundërta, albanologët antikomunistë në ekzil ngritën lart veprën, jo aq për vlerat e saj letrare, sesa për ato elemente që ndihmonin gjallërimin e ndërgjegjes së identitetit kulturor kombëtar.
(Pjesë e shkëputur nga studimi i Blerina Sutës “Eposi i At Gjergj Fishtës”. Titujt dhe mestitujt jane redaksionalë. Përgatiti për botim: Dhurata Hamzai)
