Kur historia ndryshon kahet, dhe lëvizjet e njerëzve ndryshojnë, tek një piktore e talentuar si Albana Shoshi, edhe qëndrimi ndaj artit nisi të shtresëzohej ndryshe.
Albana Shoshi, pa viteve ‘90, u gjend në pragun e ndryshimeve të mëdha, që pasonte periudhën e artit të orientuar të realizmit socialist.
Vajza e piktorit të shquar Zef Shoshi do ta niste ndryshimin e saj të madh nga brenda mureve të shtëpisë, dhe këtë do ta pranonte pa qenë nihiliste ndaj vlerave të artit të së kaluarës,përkundrazi.
Ndryshimi në teknikat dhe stilin e pikturës erdhën natyrshëm për Albana Shoshin, me një luftë të brendshme kundrejt pikëpyetjeve dhe hezitimeve të saj. Ndaj ajo, në moshën 17-vjeçare nisi të shfaqej si Albana Shoshi e pikturës moderne shqiptare.
Punon në disa zhanre, si shprehëse të tematikave të pasura që vjel nga jeta. Por tablotë në bojëra vaji i japin artistes profilin e një piktoreje me vizion të fortë, kundrejt natyrës së brishtë dhe emocionale që fsheh nën “patosin” e pazakontë koloristik.
Për të na dhënë një imazh të veprës së saj, Albana Shoshi e nis me grumbullimin e informacionit sikur të jetë ndodhur përmes aparatit fotografik dhe vijon të na prezantojë me shpërfaqjen e dimensioneve, duke i dhënë në fund një ekzekutim plot ngjyra në tablo.
Vepra e Albana Shoshit, nuk mund të shpjegohet kaq lehtë përmes mbresave dhe kënaqësisë që ndjen shikuesi, por ajo ka nevojë për fjalën e kritikës, që së bashku me bashkëkohësit e saj të evidentohen në historinë e artit shqiptar. Ndaj, me të drejtë, gjatë një intervistës për Report TV, piktorja e talentuar bën thirrje që kritika t’i kthejë sytë e të rishikojë të gjithë artin e krijuar pas viteve ’90.
Intervista
Në artin shqiptar, ti Albana dhe disa autorë të tjerë, si Brikena Bërdo, Adrian Çene dolët me një mënyrë tjetër të pikturuari. U shfaqët si piktorë modernë, por me një mënyrë origjinale. Ishte si të thuash gati një fushë djerrë kjo e arteve moderne, kur shpërtheu brezi juaj. Mund ta na shpjegosh këtë kalim, sepse ju u formuat në Akademinë e Arteve që kishte një edukim klasik. A mund të na shpjegoni si erdhi ndryshimi juaj me ato veprat e para, ku spikati individualiteti juaj?
- Ne kishim qenë një vend i mbyllur dhe duke u përballur me hapjen e menjëhershme të artit, pavarësisht se ne kishim parë libra, por në momentin që ti je prezentë për të bërë një hap më ndryshe, atëherë gjërat ndryshojnë. Pra ti je protagonistja e duhet të ndryshosh, por “Si?”. Kjo ishte pyetja e madhe. Dhe ka qenë një periudhë laboratori krijues i eksperimenteve dhe provave në shumë drejtime. Unë po flas për veten, por besoj edhe për kolegët e mi, sidomos Adriani që jemi një brez...
Për vete unë kam punuar në kinostudio, me natyra të qeta, me grafika me disa zhanre. Informacioni vinte, jeta ndryshoi, prirjet ndryshuan edhe lëvizjet e njerëzve. Kështu që edhe qëndrimi ndaj artit dhe ditë pas dite ajo që ndryshon shtresëzohet brenda teje, dhe kështu në një moment të caktuar krijon një lloj jo pjekurie, por ty të vjen një moment që të nevojitet për të shprehur atë që ti ke akumuluar përgjatë këtyre viteve, dhe tek mua erdhi pas 15 vjetësh, që unë të realizoja një pikturë fotorealiste.
Pra, ju e nisët në mënyrë klasike, sepse unë duke ju kujtuar ju dhe mësuesit tuaj, nuk mund të mos kthehemi tek tradita, dhe kur them tek tradita kam parasysh një nga korifenjtë e traditës, që është babai juaj Zef Shoshi, një nga piktorët më të mirë shqiptarë që vijon të ketë një krijimtari po klasike, por që është një nga më të pëlqyerit, më të vlerësuarit dhe me ato ngjyra që e kalojnë paksa klasiken në artin e tij. Më trego për marrëdhëniet tuaja me babanë piktor, si ka ndodhur me artin tënd, dhe kur ka ardhur ajo shkëputja mes dy artistëve, që ju të krijonit në mënyrë të pavarur?
- Ndikimi që ka pasur babai im, sigurisht që fillon që në fëmijëri. Domethënë impakti me imazhin e pikturës ka qenë ndaj pikturës së babait tim. Unë e kam thithur atë që në moshë 12-13 -vjeçare, ku fillon të bëhesh pak më e ndërgjegjshme, eksploron duke parë dhe libra, por deri në atë moshë unë e kam thithur apriori dhe sigurisht kjo ka ndikuar në personalitetin tim dhe kam marrë pastaj leksione, kam punuar me të rregullisht. Ai ka qenë mësuesi im, deri sa kam mbaruar shkollën e mesme. Aty unë pastaj kam thënë, po unë ku jam. Kam kërkuar veten time, kam kërkuar unin tim.
Ishte një mësues i rreptë apo një mësues tolerant?
-Ishte një mësues i rreptë në atë butësinë dhe e qetësinë e tij, brenda natyrës së tij. Ishte rigoroz, dhe gjithmonë vëzhgues, nëse unë bëja ndonjë gabim. Gjithmonë ishte me atë zemrën e dridhur, që “do ta bëjë apo s’do ta bëjë”, sepse e kuptonte që unë kisha aftësi, dhe këtë e kam ndjerë. Si natyrë e ndjeshme dhe ai më ka futur atë frikën, do ta bëjë apo s’do ta bëj. Këtë e kam ndjerë. Por që gjithmonë ai më ka udhëzuar, më ka drejtuar dhe më ka thënë: “Po vërtetë. Këtu jemi mirë!”.
Një komunikim i bukur mes dilemave artistike, që ju ka sjellë në këtë drejtimin tuaj, jo vetëm ju, por ju keni dhe vëllanë Gjergjin, që ka një drejtim krejt tjetër në mënyrën e të pikturuarit, një mënyrë interesante që është Gjergji vet aty?
-Ndryshe nga unë, vëllai pak më i vogël, ishte më i pavarur në ato që bënte, dhe ishte pak më i çliruar në qëndrimin e tij në vizatime. Pra nuk kishte atë kontrollin e ashpër, të themi në thonjëza të babit, dhe babi madje donte ta fuste në arkitekturë, por ai insistoi të vazhdonte këtë rrugë. Ai ka pasur një lloj origjinaliteti që në lice...
Albana, ju më kujtoni, se, sidomos pas viteve ’90, për shkak se autorë të realizmit socialist, që janë quajtur të imponuar për të punuar në drejtim të kësaj metode, kishin bërë edhe figurat e kërkuara, që ishin heronjtë e luftës, udhëheqësit e shtetit, apo dhe punëtorët muskulozë që kërkoheshin atëherë, shumë nga brezi, juaj filluan të flisnin ndaj autorëve kryesorë të pikturës shqiptare me një lloj përçmimi apo gjesti kundërvënës nëpër media e televizione. Si e ke ndjerë ti këtë lloj goditje, që iu është bërë autorëve të traditës, ti si artiste, por edhe nga përfaqësues të brezit tuaj që kanë dalë në skenë me artet moderne apo aplikative?
-Atëherë, reagimi i viteve të para mbas viteve ’90 ndaj këtij arti, nuk tingëlloi negativ, sepse ishte dëshira për ndryshime të mirë cilësor të artit,për t’iu shmangur skemave të monizmit, por kur abuzonin në reagime negative, nuk kishte pse të kishin këtë reagim të një qëndrimi apo artikulimi negativ. Lëre aty ku është pastaj të themi se çfarë është... Artikulimi i tepërt kalon në negativizëm.
Në vitet e para edhe unë kam qenë partizane e një rinovimi të artit. Ndoshta nuk kisha atë ndërgjegjësim që kemi tani, kur e shohim në distancë, sepse kishim dëshirë për të ndryshuar. Ishte shumë e madhe dëshira. Më vonë pastaj, qëndrimet dhe pozicionimet njerëzve të shqetësojnë dhe të bezdisin. E them këtë në shërbim të profesionalizmit, jo në shërbim të babait tim, të atij apo të këtij, në shërbim të një brezi të tërë profesionalistësh që ka pasur në atë periudhë, sepse ka pasur piktorë të shkolluar në lindje, e kush më shumë e kush më pak nën ndikimin dhe brenda këtij sistemi kanë zhvilluar krijimtarinë e tyre, por në baza profesionale dhe me personalitetin e tyre, pavarësisht nga tematika që ishte e rëndë për të gjithë ata. Nuk është se zgjodhën, ata ishin të detyruar ta bënin. Dikush pati fate më të këqija, dikush vazhdoi në atë mënyrë. Unë e kam ndjerë këtë personalisht tek im at. Periudhat e para, po, vështirë ka qenë, të them të drejtën, sepse u sulën për të shkatërruar, ishte mania për të eliminuar gjërat. Ajo ka qenë periudhë e rëndë dhe aty më ka ardhur vërtetë keq, personalisht për babanë tim.
Unë e di natyrisht si gazetare, se Tirana ka brenda saj një institucion tjetër, të brendshëm, një zemër artistike që mbledh artistët më të mirë dhe nuk ka lejuar shkatërrimin e artit. Ka një institucion tjetër të brendshëm, që ka bërë të jetojë arti jashtë institucionit?
-E the shumë mirë. Artistët janë kuptuar me njëri- tjetrin, kanë pasur biseda, lidhje, keqardhje diskutime. Ka pasur edhe mënjanime nga atmosfera që u krijua, por me forcën e tyre krijuese kanë vazhduar me krijimtarinë e tyre. Ata e kanë përjetuar si një fuqi të jashtme, gjithë atë që erdhi pas ndryshimeve, por ndjenë se brenda tyre ata duhet të krijonin. Siç mund të bëj çdo artist në jetën e vet.
Në veprat e tua moderne, duket sikur ti ke një satirë ndaj skemave. Më çudit ke një skemë të periudhës së realizmit, të jetuar jo në pikturë, të cilën në një mënyrë shumë fine, fillon e satirizon, por nga ana tjetër ruan dhe nostalgjinë. Si gjendet Albana mes së kaluarës komuniste që ka jetuar fëmijërinë dhe periudhës së tranzicionit?
-Aty është një gërshetim që kam unë midis vetvetes sime, mbi jetën time personale, Ndoshta edhe një nostalgji për atë mënyrë jetese të dikurshme, por që në një farë mënyre ka pika lidhje edhe me jetën tonë, sepse ne kemi qenë... Ata që ishim dje, jemi edhe sot, por të përballur me një atmosferë tjetër, me ngjyra të tjera, me elementë të tjera me një skenë tjetër jete. Ky është ai filli i lidhjes. Mua më pëlqen në fakt, kur marr ato fotot e vjetra, imazhi i tyre i thjeshtë. Kanë një lloj thjeshtësie figurativisht tek ato, por edhe qëndrimet e njerëzve. Pra janë të lidhura shumë gjëra, që unë i marr të dyja. Pastaj është dhe qëndrimi im konkret për ditët e sotme ndaj kësaj shoqërie. Ne jemi shoqëri patriarkale dhe mundohemi të sistemohemi në këtë shoqëri të hapur me mënyrat e tona, dhe këtu unë bëj një lloj auto-ironie. Këtu unë e kam vështrimin shumë të ashpër, ose ironik. Këtu është ai çelësi që unë e rrotulloj, me një kontrast që kam midis dëshirës për të bërë diçka ndryshe. Por aty del pastaj sistemi i këtyre njerëzve në këtë jetesë pak më ndryshe, dhe aty dalin vetvetiu ato absurditete e kësaj shoqërie që është e varfër, që jeton thjesht në thelb, por që i kanë ardhur disa elemente të jashtme, që kur bashkohen bashkë krijojnë një absurditet. Pikërisht ky absurditet është shumë i bukur. Mua më pëlqen...
Pikërisht, të vemi tek disa sekrete të stilit tuaj, në fillim piktura jote raporton sikur nuk ke bërë asgjë, sikur ke bërë gjëra të thjeshta. Pra keni guxuar, si keni guxuar për t’u shfaqur kështu?
-Është ajo bindja jote e brendshme ose intuita jote e brendshme, që ti e kupon se është e mirë. Mua më erdhi e fortë, për arsye se heshta për një kohë të gjatë dhe akumulimi ishte shumë i madh. Bindja ishte se isha pjekur, dhe i kuptoja shumë mirë gjërat që bëja. E kuptoja që gjërat ishin mirë këtu ku ishin. Por shpesh nuk isha qind për qind e sigurt, por kur kam shkuar tek kritikët e njerëzit e tjerë për të treguar punët e ndryshme. Ata kanë konfirmuar të gjitha ndjesitë e brendshme që kisha, që nuk mund të jesh asnjëherë e qetë dhe e qartë nëse je në rrugën e drejtë, je mirë.
Sigurisht në qendër të vëmendjes sime të gjuhës sime artistike është koncepti. Unë nuk bëjë një pikturë pa koncept. Pastaj mënyra sesi e arrij ta shpreh këtë lloj koncepti është figurative. Kjo ka lidhej pastaj me përgatitjen time artistike, klasike të gjithë periudhës së shkollës, dhe aty unë e ndjej veten mirë. E zotëroj veten mirë dhe më vjen e brendshme kjo lloj gjuhe për të shprehur këtë lloj koncepti. Se pastaj nga e marrë materialin, vjen rastësore, herë e pamenduar, herë intuitive, por që brenda një kërkese të linjës time të konceptit të pikturës
Ju shkruani dhe poezi?
Ka qenë një brenda meje dhe sigurisht shprehet edhe në pikturë mënyrën sesi i kërkoj gjerat, sesi i realizoj. Pastaj poezia është art i fjalës, por është edhe art i figuracionit, është artistike. Poezinë e kam zhvilluar në këtë periudhë, e endur mes metaforave që janë brenda frymës së artit, herë me shkrim, e herë me ngjyra.
Pikërisht, kjo është ajo që ndan artistin e vërtetë, që të vijë i vërtetë edhe arti, të vijë me natyrën burimore. Po me këto marrëdhëniet me institucionet, me ekspozitat, si jeni ju artistët që keni krijuar tashmë këtë lloj diference në artin shqiptar?
-Të them të drejtën, institucionet janë shumë të vakëta në përkrahjen e artistëve. Gjërat ose duhet t’i marrësh përsipër vetë, ose duhet të njohësh dikë, ose duhet të kesh një lidhje me dikë... Ka një promovim shumë të dobët të artit në përgjithësi. Pastaj..., nuk duhet të mbaj një qëndrim kritik plotësisht, sepse edhe vetë qëndrimi i artistit është ndryshe, dikush futet më shumë për të bërë diçka. Unë nuk e kam kërkuar me forcë ekspozimin. E kam kërkuar në momentin që unë vërtetë e shoh, se do të dalë, të paraqitem, dhe me mënyrat e mia jam munduar të paraqitem, të ekspozohem. Por shoh që promovimi i artit është shumë i dobët, e shoh me mangësi. Si unë janë shumë të tjerë, që mund të ishin promovuar nëpër ekspozita, nëpër galeri. Mund të kishte një galeri të artit bashkëkohor që mund të ekspozohej brezi ynë, risi të reja. Nëpër institucione të tjera mund të ekspozoheshin veprat tona, për turizmin, domethënë ka mënyra të tjera të menaxhimit të artit që këtu tek ne janë zero. Nuk flas personalisht...
Unë kujtoj, që po të mos ishte një studim apo ekspozita e studiues Zana Varvarica Kuka për mënyrën e të punuarit të një brezi artistësh si juve, që ju cilësoi edhe “artistë të avangardës lindore”, nuk do të kishte një vëmendje. Pra, nuk është fjala vetëm për ekspozita, por vëmendja e përcaktimit të ecurisë së artit, historia e artit shqiptar, që duhet bërë dhe ribërë, siç ka nisur tashmë të ribëhet si historia e artit të realizmit dhe kritikët janë ndërgjegjësuar dhe po i lidhin urat, dhe ju jeni një brez tjetër i kësaj ure në fizionominë e artit shqiptar .....
-Të them të drejtën, mungesa e kritikës është e dukshme. Nuk ka një klimë të përgjithshme, diskutimi, shtrimi të problemeve. Janë Zana e ndonjë tjetër, që me pasionet e veta si kritikë marrin përsipër organizmin e ekspozitave, por nga ana e shtetit dhe institucionale do të ishte dhe më e plotë si platformë për artin. Janë disa shtresëzime për artin sot, si instalacionet e të tjera, dhe ka një turbullim të artikulimit të arteve, nuk artikulohen, nuk flet njeri, domethënë gjuha kritike është bosh.
A ndikon kjo për abuzimet qoftë me artin e quajtur realist, qoftë me artin modern. Nëse abuzohet ku abuzohet?
-Abuzohet në shkallëzimin e vlerave. Duhet një lloj kritike për të krijuar një lloj ekuilibri, jo standard se asnjëherë nuk krijohet, por së paku një standard të përgjithshëm, që të kuptohet që kjo vlerë është më e mirë. Kjo pak më e mirë. Duke mos pasur standarde të artit, nuk ke as kritikë, as treg arti. Vlerësimet e artit janë: Ke një grup që të pëlqen ty, e ke një tjetër që të pëlqen, nuk flitet për të. Bëhen ekspozita dhe shkrihen në eter. Megjithëse ne rrethet elitare, mendoj gjërat e mira duken, gjërat e mira janë....
Por..., ka një detyrë institucioni më i madh që është galeria e artit, që është vazhdimësia, derisa ajo ka ruajtur koleksionet e artit që është zhvilluar për gati një shekull, nuk mund të mos ruajë edhe koleksionet e ardhshmërisë së artit shqiptar?
-Është vërtetë. Kjo është mangësi e institucioneve. Tregon indiferencë ndaj vazhdimësisë së artit.
Çfarë do t’u kërkonte Albana Shoshi?
-Të rishikoheshin të gjitha veprat pas viteve ’90. Të ndërtoheshin disa lloj, tipe ekspozitash. Për shembull: ekspozita për autorë të artit modern figurativ, ose për ata që merren me instilacionin, për artin abstrakt. Domethënë të krijoheshin disa lloj profile ekspozitash. Do të ishte shumë bukur, dhe pastaj do të vlerësohej secili në fushën e vet.
