Janë më miliona dokumente të vjetra arkivore të periudhës së hershme të historisë së Shqipërisë dhe Ballkanit të shek XV-të, që presin të merren në dorë nga studiuesit për të hedhur dritë mbi të kaluarën e asaj pjese që njihet si periudha më kulminante e historisë tonë, Shqipëria nën sundimin Osman.
Qendra e Studimeve Albanologjike ka sjellë së fundmi të botuar një korpus përmbledhës prej 4 regjistrash të dokumentacionit osman, mbi Historinë e Mesjetës shqiptare.
“Këto janë regjistra kadastrorë dhe dokumente të tillë janë më të rëndësishmet dhe të vetmet që flasin për periudhën osmane. Për fatin tonë të mirë regjistri më i hershëm i zbuluar deri tani në gjithë historinë e periudhës Osmane i përket zonave të Shqipërisë, është 'Regjistri i Sanxhakut të Arvanidit', fillon nga zona e Krujës për të vazhduar në jug deri në zonën e Thesalisë. Po i njëjtës datë i vitit 1431 është 'Regjistri i Përmetit dhe të Korçës të vitit 1431'. Duke parë rëndësinë e shekullit, por edhe luftrave dhe periudhën e heroit tonë kombëtar neve morëm një projekt që të botonim të gjithë regjistrat osman që i përkisinin shek të XV. Këto regjistra janë marrë nga arkivat turke që në vitin 1960, por kishin mbetur në arkivin e Institutit të Historisë", tha studiuesi Eduard Caka.
Studiues dhe botues i kësaj kolane, Caka foli për Report Tv në lidhje me rëndësinë dhe vlerën historike të këtyre botimeve, versionet origjinale të të cilave ruhen ende sot dhe në arkivat e Stambolllit.
“Parë në pamje të parë duken si dokumenta që janë të vështirë për t’u interpretuar, por leximi i një studiuesi mund të nxjerrë në pah element shumë të rëndësishëm për historinë e Shqipërisë. Nga këta regjistra mund të evidentojmë aspektin demografik të një zonë që është marrë në regjistrim, sa popullsi kishte një një fshat apo dy fshatra, aspektin toponomik,Si ka ndikuar procesi i pushtimit në aspektin demografik dhe ekonomik, pra nëse ka pasur tkurrje të popullsisë dhe sa ka zgjatur. Regjistrat në fjalë kanë rëndësi të veçantë edhe për të kuptuar se si ka ndodhur procesi i urbanizimit", u shpreh ai.
Për Cakën ata që mungojnë janë studiuesit e specializuar të asaj periudhe, të cilët duhet merren me studimin e këtyre dokumenteve artifakte të historisë për t’i sjellë nga origjinali në gjuhën shqipe.
"Departamenti i Mesjetës pranë Institutit historik këtu në Akademinë e Studimeve Albanologjike pothuajse ka studiuesit e vetëm që ka për disa gjuhë që tashmë njihen shumë pak si gjuha osmane, gjuha e vjetër greke, ajo latine. Në rrafsh kombëtar në Shqipëri numri i studiuesve, që i njohin këto gjuhë është shumë i pakët për të ardhur tek ata që e njohin gjuhën osmane ata që e njohin tre ose katër veta jemi në të gjithë Shqipërinë duke patur parasysh volumin e madh të dokumentacionit osman. Fatkeqësisht nuk ka studiues që të mund të njohin të kuptojnë këto gjuhë e të kryejnë studimet. Shteti shqiptar në këtë drejtim duhet të bëj më tepër punë, pasi vetëm për përgatitjen e një studiuesi si njohës i tyre duhet një periudhë diku tek 14 ose 15 vjeçare", tha studiuesi.
Regjistrat kadastrorë të periudhës së mesjetës, përfshijnë një përmbledhje të zgjeruar të periudhës së studimit osman ku përfshihen të dhëna me rëndësi mbi toponiminë, demografinë, ekonominë dhe elementin shoqëror të një pjese të rëndësishme të hapësirës shqiptare në periudhën e shek XV, kohës së Skëndërbeut.
