Përvjetorët janë një mënyrë e mirë për të na kujtuar se sa shpejt kalon koha. Isha disi i tronditur dje kur kuptova se ishte përvjetori i katërt i Marrëveshjes së Uashingtonit. Po kështu, kam menduar edhe për kohën pas nesh kur pashë deklaratën e fundit të Lajçakut, ku tha se “shoqëritë në Kosovë dhe Serbi nuk janë gati për normalizim”. Ky ton pesimizmi ishte në kontrast të plotë me Lajçakun optimist në fillim të mandatit të tij, kur ai besonte se marrëveshja ndërmjet Kosovës dhe Serbisë ishte “çështje muajsh, jo vitesh”.
Të punosh në diplomaci është të përballesh me gjëra të vështira. Prandaj, një nga kërkesat themelore të të qenit diplomat është të jesh optimist. Të shohësh një rrugë për të zgjidhur një problem kur askush tjetër nuk e sheh një zgjidhje. Por, duket se dialogu Kosovë-Serbi ka arritur të mposhtë edhe njërin prej diplomatëve më optimistë evropianë. Dhe ky nuk është faji i Lajçakut. Ashtu siç nuk ishte faji i Catherine Ashton apo Federica Mogherini. Është shumë më e lehtë që fajin për ngërçin në dialogun Kosovë-Serbi t'ia hedhësh një personi, por realiteti është më kompleks.
Merrni si shembull Marrëveshjen e Uashingtonit. Momenti i Marrëveshjes së Uashingtonit është një moment kurioz, sepse është momenti i vetëm në historinë e dialogut ku autoriteti i presidentit të SHBA-së ishte i përfshirë personalisht dhe drejtpërdrejt në dialogun Kosovë-Serbi. Pra, si ishte e mundur që një marrëveshje e garantuar nga njeriu më i fuqishëm në botë të dështonte?
Janë tre arsye:
Së pari, pavarësisht pranisë personale të presidentit amerikan në ceremoninë e nënshkrimit, vetë administrata amerikane nuk ishte serioze për marrëveshjen e Uashingtonit. Ajo u bë me shpejtësi në prag të zgjedhjeve presidenciale në SHBA dhe u pa si një nismë personale e Richard Grenell dhe jo një proces institucional i formuluar dhe mbështetur nga të gjithë elementët e administratës amerikane. Kjo është edhe arsyeja që administrata pasuese e Bidenit, megjithëse nuk e anuloi kurrë Marrëveshjen e Uashingtonit, praktikisht e varrosi atë në histori, duke mos e përmendur më në çdo komunikim publik zyrtar amerikan.
Së dyti, Marrëveshja e Uashingtonit nuk pati suksesin e synuar sepse nuk ishte e koordinuar me aleatët evropianë. Pra, duke qenë një sipërmarrje personale e Grenellit, ajo u formulua jashtë kornizave diplomatike dhe institucionale të bashkëpunimit transatlantik. Si rezultat, ajo u injorua nga evropianët dhe meqenëse Kosova dhe Serbia janë çështje evropiane, mossigurimi i mbështetjes evropiane siguroi dështimin e Marrëveshjes së Uashingtonit.
Së treti, gjithë këtë mungesë serioziteti e kuptuan liderët e Kosovës dhe Serbisë. Prandaj, marrëveshjen e kanë përdorur vetëm si mjet për të akuzuar palën tjetër për shkelje dhe jo si mjet të dobishëm për avancimin e marrëdhënieve mes dy vendeve.
Marrëveshja e Uashingtonit është një tjetër episod, i cili na mëson për vështirësitë dhe kompleksitetin e dialogut Kosovë-Serbi. Nga ai kuptojmë se janë të paktën tre parakushte themelore që duhet të plotësohen për të pasur sukses në dialog.
Së pari, dialogu duhet t'i kushtojë vëmendje serioze institucionale arkitekturës amerikane të vendimmarrjes. Nuk mjafton që dialogu të ketë vetëm vëmendjen e një këshilltari politik apo një burokrati diplomatik. Dialogu duhet të njihet nga të gjithë elementët e vendimmarrjes amerikane, si një çështje prioritare që duhet t'i jepet fund Ballkanit Perëndimor.
Së dyti, pas konsensusit amerikan, dialogu duhet të ketë mbështetjen edhe të lidershipit europian. Progresi në dialog nënkupton avancimin e dy vendeve drejt BE-së, prandaj mbështetja evropiane është kritike dhe e pazëvendësueshme. Vëmendja e këtij viti e tre liderëve – Sholz-Macron-Meloni – ishte një hap në drejtimin e duhur dhe një formulë që duhet hulumtuar më tej. Pranimi i Asociacionit nga Kurti në takimin me tre liderë më 27 tetor 2023, ishte tregues i forcës së këtij lidershipi evropian. Nga ana tjetër, refuzimi i Vuçiqit për të nënshkruar ishte tregues i dobësisë.
Dhe e fundit dhe më e rëndësishmja, dialogu kërkon vullnetin e liderëve të Kosovës dhe Serbisë. Prej kohësh kemi parë sesi dialogu po përdoret për kalkulime të brendshme politike. Kohët e fundit, Vuçiq ka bërë gjithçka për të sabotuar dialogun – nga dhimbja e dorës së nënshkrimit deri te Banjska. Kurti, nga ana tjetër, agjendën e dialogut e zëvendësoi me agjendën e sovranitetit. Dy qasje të tilla mund të kenë vetëm një efekt: ngecjen e dialogut.
Duke parë përpara, njeriu duhet të jetë pesimist. Këto tre parakushte që përmenda nuk do të përmbushen as në të ardhmen e afërt. Zgjedhjet në SHBA dhe në Kosovë do të sigurojnë që këtë vit të ketë pak lëvizje në kuadër të dialogut. Në Serbi, Vuçiq është i preokupuar me çështjet e brendshme, si litiumi dhe EXPO 2027. Me fjalë të tjera, viti 2024 praktikisht ka përfunduar për dialog. E gjithë kjo na çon në vitin 2025, kur na mbetet të shpresojmë që epilogu elektoral në SHBA të jetë në favor të rajonit tonë. Se në rajonin tonë ka mbetur vetëm kjo: shpresa.
