Pjesa e Njëzet
Publikohen disa pjesë nga libri ‘Kalvari i grave në burgjet e komunizmit’, i autores Fatbardha Mulleti Saraçi, (e mbesa e ish-prefektit të famshëm të Tiranës, Qazim Mulleti), familja e së cilës që nga viti 1944 e deri në 1991-in, u persekutua nga regjimit komunist i Enver Hoxhës, ku vetë babai i Fatbardhës, Haki Mulleti, ish-funksionar i lartë i administratës shtetërore që nga vitet ’20 të shekullit të kaluar, u burgos dhe u internua familjarisht, deri sa ndërroi jetë në spitalin e Tiranës, i helmuar nga Sigurimi i Shtetit. Në librin e saj “Kalvari i grave në burgjet komuniste’ i cili është fryt i një punë disa vjeçare, autorja ka përshkruar me mjeshtëri historitë e panjohur të disa prej grave dhe vajzave shqiptare që vuajtën burgjeve dhe internimeve në regjimin diktatorial të Enver Hoxhës, duke filluar nga nëna e saj, Pertefe Mulleti, e shumë të tjera.
Përveç samësipër, autorja Fatbardha Mulleti Saraçi, në librin e saj, ka përshkruar edhe disa nga historitë tragjike të disa familjeve të njohura, kryesisht të Shqipërisë së Veriut, (por edhe nga Shqipëria e Mesme dhe ajo e Jugut) siç ishin; Gjonmarkajt e Oroshit të Mirditës, Dine, Dema, Kaloshi, Ndreu, të Dibrës, Pervizët nga Skuraj i Kurbinit, Miraka të Pukës, Kola të Matit, Bushati, Pipa, Dërguti, Serreqi, Naraçi, Saraçi, Marashi, Gurakuqi, Çoba, Malaj, Vata, Deda, Vuksani, Kaçaj, Luli, Sokoli, Mushani, etj., të Shkodrës e Malsisë së Madhe, Kupi, Merlika, të Krujës, Kërçiku, Mulleti të Tiranës, Staravecka e Skraparit, etj., të cilat u persekutuan dhe u masakruan në mënyrën më barbare nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, pjesë nga të cilat do publikohen në vijim të këtij cikli shkrimesh nga Memorie.al.
Kujtime nga ferri
(nga Fatbardha Biçaku-Çelepe)
Kur isha tre vjeçe, ma futën babain në burg. Nëna u vesh me të zeza. Trastën në krah dhe mua për dore, trokitëm nga Jugu në Veri, në shumë burgje e kampe shfarosjeje, për të ndihmuar sadopak e për të shtrënguar duart përmes telave me gjemba me të dashurit tanë. Me duart me kallo qëndisa pajën për një derë e për një oxhak. U fejova dhe thashë me vete se do të ndryshonte pak jeta ime. Por ja dasma: gatim buke me lot, taksi e nisur me lot. Gishtat e lyer me mjaltë, prisja të prekja në derë, por shtëpia e burrit nuk kishte derë. Njerëzit hynin e dilnin nga dritarja si në koshere bletësh. Baraka ishte pa dritë e pa oxhak, pa derë e pa tavan. Unë dhe burri shtrëngonim duart gjithë kallo, shikonim barakën dhe mendja na shkonte tek shtëpitë, që na kishte djegur komunizmi.
Nga dritarja hynin dhe dilnin shumë zonja për urim, thua se përfaqësonin gjithë ajkën shqiptare. Vjehrra, ulur në një stol, ngrihej dhe më prezantonte shoqet e veta, ish nuse të reja, që u ndenjën besnike deri në vdekje burrave të tyre, edhe pse s’i patën pranë dhe as u hodhën një dorë dhe. Një ndër këta zonja, më tha: “Mirë se erdhe moj nuse! Si e paske emrin, e paç fatin”! Theksi tiranas i kësaj zonje, më bëri që të pyes burrin. Ai u përgjigj: “Është nënë Hajrija, e shoqja e Qazim Mulletit, është zonjë grua, jemi në një prag”. Zhurmë shumë, sa s’merrej vesh se ishin dasmorë apo zëra komshinj, që qanin a qeshnin, thua se ishin në një dhomë. Kjo ishte dasma jonë. Mbuluar nën jorganë, pa zë ia shprehëm dashurinë njëri-tjetrit.
Të nesërmen vjehrra dhe zonja Hajrie, i pinë kafet në një kasolle, me purteka dhe thasë letre që kishte bërë burri për të ëmën. Aty ishte një krevat me dyshek duzak (pupla kënete). Një sobë e vogël dhe dy-tre stola. Shikoja dhe vrisja mendjen, se si paskan qeshur komunistët me një zonjë kaq të mirë dhe kaq kurajoze. Mësova shumë prej saj. Dhimbjet e saj ishin si të gjithë nënave tona, por asaj ia lëndonin herë pas here, në radio e televizion, e sa herë që e ndjente dhimbjen, i’u hakërrohej, duke i’u kujtuar fjalët e të shoqit: “Keni me e pa se kush është komunizmi. Pasi ka mbaruar punë me ne (pushkatuan, burgosën dhe internuan familjet “reaksionare”), ata tani do të hanë kryet e do të shqyejnë njëri-tjetrin”.
Jetuam bashkë shumë dhe ruaj shumë kujtime për të, pasi me nënë Hajrien, s’kishim çelës as për dyer e as për mendime. Burri im luante shah me Reshitin (djalin e Hajries) dhe fëmijët e mi kishin tri gjyshe. Dhe gjyshe Hajrien e kishin më pranë, pasi të tjerat nuk kishin dalë në pension. Gratë e tjera në errësirë dilnin nga shtëpia dhe me errësirë vinin në shtëpi. Unë, si gjithë të tjerat, gjithë ditën gërmoja tokën dhe gjithë natën do të merreshim me larje, gatim, mësim dhe përgatitjen tonë, për punë e të fëmijëve për shkollë. Dhe kur merrnim nga dy lekë, për 10 orë prashitje, nënë Hajria na jepte kurajo dhe na thoshte: “Kur s’vdiqëm në Tepelenë, s’kemi për të vdekur kurrë nga uria”.
Me pushtetarët kishte gjuhë tjetër dhe tallej shumë me ta. Një ditë, përgjegjësi me kokën sa një ka dhe barkun sa një derr, i thotë zonjës: “A e pe Qazimin… ç’burrë paske pasë”. Zonja e shikon gjithë inat dhe i thotë: “Ashtu ta kishte dhe jot shoqe, e jo si ti, që të vjen era bajgë lope dhe përç derri”! Një sekretar partie, që deshi të tallej me Hajrien, kur i tha: “A qeshe me Qazimin, kur e pe mbrëmë në televizion”? Ajo iu përgjigj: “Kam qeshë shumë me ty, kur kam pa tët amë nëpër grazhde lopësh e ty, duke u lëpirë pas feçkave të pelave. Ju shani e talleni me Rusveltin e Çurçillin dhe nuk më vjen keq se jemi në krahun e Çurçillit e të Rusveltit. Edhe ju vetë na keni vu në anë të tyre”.
Një ditë tjetër, drejtues të lartë të Partisë dhe të pushtetit lokal, po na grumbullonin për të na çuar në aksion. Nënë Hajria erdhi me vonesë. Partiaku i lartë, i thotë: “Hajde moj Hajrie, se nuk je më në kohën e Qazim Mulletit”. Ajo u përgjigj me qetësinë më të madhe: “Po më çon mallin e tij. Atë e priste vetura e ty të pret vetura. Atë e prisnin njerëzit e ty të presin njerëzit. Ai i shëndoshë e ti i shëndoshë. Por ti duhet të veshësh këpucë me taka, se je shumë i shkurtë”. Batutat dhe përgjigjet i kishte shumë të shpejta.
Një ditë pushimi pimë kafe në shtëpinë e saj. Ajo më nxori fotografitë e më shpjegoi gjatë për secilën. Aty mësova të vërtetën e familjes Mulleti. Zonja Hajrie ishte krenare që rridhte nga një familje patriotësh (e Kusëve) dhe që ishte bërë nuse, tek Mulletët dhe nuk ishte pishman që lumturia e saj ishte aq e shkurtër. Kishte bashkëjetuar me të shoqin gjithsej 6 vjet. Njëherë, kur kthehesha nga takimi që kisha patur me burrin ushtar, më pyeti: “Hë, nuse si e le burrin”? Unë i thashë: “Mirë, por e bija nuk e njohu”. “Pse?” – më tha. “E kishin lodhur shumë tunelet”, – i’u përgjigja.
“Në kohën tonë, ushtari i bënte shërbim atdheut, kurse tani, meqë janë prishur me Zotin, bëjnë varre para kohe”. – Qeshi aq shumë, sa nuk e kisha parë ndonjëherë, pastaj më tha: “Jo në tunel të futen, por edhe në bri të kaut të hyjnë, Zoti do të marrë hak në ta”.
Ditët kalonin dhe gazetat shkruanin përditë. U kalb ky shtet. U prish ky kontinent. Nënë Hajria qeshte, duke thënë: “Ata kanë shkuar në Hënë e po shkojnë në Mars, e ne krenohemi duke shkulur pras”. Dëgjuam se një mjelëse, një brigadiere e një karrocier, janë bërë ministra. E pyeta nënë Hajrien: “Po ku i kanë gjetur gjithë këto mend”? Ajo, me qesëndi, tha: “Për të parën tek prapanica e lopës, për të dytën, tek prapanica e derrit, për të tretin, tek prapanica e kalit. Tani do të shkatërrohen e s’kanë nga shkojnë, deri në Kinë e Brazil kanë shkuar. Tashti do të tallet bota me ne”.
Një natë erdhi të shikonim bashkë komedinë “Prefekti”. Kur u ndamë, i puthi fëmijët dhe u tha: “Qeshni sot e shkruani nesër”. Ajo kishte përballuar torturat dhe presionet e xhelatëve hetues. Me të ishin marrë edhe kokat e Sigurimit të Shtetit, deri Halim Xheloja, Nuçi Tira, Gjysh Tafili, Skënder Kosova e të tjerë. Kur e çuan në Tepelenë, komandanti i kampit, i tha: “Hajde moj, gruaja e prefektit, se po të presim ka dy muaj. Mjaft ndejtët në pallatet tuaja”. Hajria i ishte përgjigjur: “Na nxorët neve nga shtëpitë e hytë ju. Populli pa gjë se pa gjë, me gjithë premtimet e bukura që i bëtë. Trimëri të madhe paskeni bërë. Qeveritë nuk merren me fëmijë, gra, pleq e plaka. Ju e paskeni mbush kampin me pleq, gra e fëmijë”.
“E paske gjuhën e gjatë, – i tha komandanti, – do ta presim”. Ajo i tha: “Vetë e hape muhabetin. Ju të rrihni e nuk të lini me qa. Qeveritë e kaluara nuk janë marrë me pleq e plaka, janë marrë vetëm me persona politikë.” Gratë e kampit të Tepelenës i kishin çuar edhe në hekurudhë.
Nga jeta e bashkëshortes së Qazim Mulletit
Shumë nëna, gra, vajza, fëmijë e pleq u internuan vetëm e vetëm se djemtë, burrat, vëllezërit e baballarët e tyre ishin të padëshiruar nga regjimi komunist, ishin të burgosur politikë dhe shteti sllavo-komunist, u mohonte atyre gjënë më elementare, lirinë. Duke u mohuar lirinë, ato ishin izoluar nga pjesa tjetër e shoqërisë dhe s’i lejonin të ktheheshin në vendlindje, pranë të afërmve të tyre. Kjo iu mohua për vite të tëra, ndërsa për shumë familje vazhdoi me disa dekada.
Të dhemb zemra kur mendon sa shumë zonja të nderuara, nëna të çmuara, që provuan vuajtjet në kampet e internimit si në Tepelenë, Savër, Gradisht, etj.., që ishin të reja, u plakën e disa prej tyre vdiqën aty. Ja disa prej tyre: Rukije Dine, Meleqe Dine, Sulltane Dine, Vesfie Dema, Mudi Dema, Mrika Gjon Markaj, Marta Markagjoni, Vashe Kola, Hajrie Cami, Cuba Miraka, Kune Miraka, Caje Merlika, Lice Kaloshi, Bije Kaloshi, Lije Ndreu, Rufije Ndreu, Ilmije Agolli, Zeqine Agolli, Roza Marashi, Ana Pervizi e Hajrie Mulleti.
Po ndalem në jetën e njërës prej tyre e jo pa qëllim po e filloj me jetën e Zonjës Hajrie, sepse ajo pati një jetë më të veçantë nga bashkëvuajtëset e tjera, që nga viti 1949 u bë objekt humori, argëtimi në komedinë “Prefekti” të Besim Levonjës. Një komedi që s’iu nda skenës për 40 vjet (edhe sot vazhdojnë ta japin në televizion) u vu në lojë një familje e tërë, me emra realë.
Po cila ishte kjo grua?
Lindi në Tiranë më 1908 në familjen e Ismail Kusit, familje me tradita nacionaliste. Motra dhe vëllezërit e saj ishin të gjithë universitarë. E fejuar me Qazim Mulletin, nolist, emigrant politik. Martohet në Vjenë, në vitin 1929. Jetoi në Shqipëri me djalin e saj të vogël (datëlindja 1930). E rriti dhe edukoi të birin, i dhuroi gjithë dashurinë e saj prej nëne, me shpresë se ndonjë ditë do të kthehej emigranti politik, nga Europa.
Vitet kalonin, jetonte me shpresën e një takimi. Mbas 9 vite pritjeje, nënë e bir u mbushën me gaz e gjallëri. Për ta filloi një jetë e re, një pranverë e rilindur. Por shpejt do të fryjnë erërat e forta dhe gëzimi i tyre u ndërpre. Erdhën vitet e diktaturës. Përsëri nëna 36 vjeçare, mbeti vetëm me djalin e saj. Vëllain e madh, Abdullain, ia pushkatuan, se ishte antikomunist. Nxirret me forcë nga shtëpia, i grabitet çdo gjë, bile edhe dhuratat e prindërve të saj. E internojnë bashkë me të birin, Reshitin 15 vjeçar, në kampin e Tepelenës, me shumë bashkëvuajtës të tjerë. Flinin në kazerma, nga 200 vetë, pa dallim moshe e gjinie.
S’kishin dritë, as ngrohje. Ushqimi ishte një copë bukë e zezë. Shtrëngonte nëna djalin e vetëm, i dhimbte zemra për të, s’mund t’i siguronte asgjë. Në këto kushte, ai ishte pa të ardhme. Në kampin e Tepelenës i vinin të transportonin dru, të ngarkuar në vend të karrocës, për familjet e oficerëve.
Vitet kalonin në internim. Motrat e vëllezërit i vdiqën e s’u pa me ta. Internimi vazhdonte. I dërguan në Savër, në një barakë ku jetonin dy familje bashkë. Më vonë në një barakë të vogël, në mes të llucës së Myzeqesë, në vjeshtë e në dimër dhe në mes të pluhurit, në verë. Punoi në bujqësi dhe pse vuante nga hipertensioni. Jetoi e punoi me nder. S’u nda asnjë moment nga i biri. Nuk pranoi të bënte prishje kurore nga i shoqi dhe nuk desh lehtësira nga komunistët. Qëndroi e papërkulur dhe gjithë jetën e saj e saj ruajti një dozë humori që buronte nga zemra e që ishte e mbushur me dashurinë e pakufi për djalin e saj të vetëm. Kjo grua, me shtat të imët, një figurë fisnike e burim dashurie për familjen e saj, u bë objekt talljeje në komedinë “Prefekti” të Besim Levonjës.
Që nga viti 1949 u shfaq në skenat e teatrove, u transmetua në Radio-Tirana, në televizion e skeçe, për 40 vjet pa ndërprerje. E vinin në skenë regjisorët e socializmit, me emra realë, siç ia kishte vendosur shkrimtari. Interpretonin Hajrien në mënyrat më qesharake, e bënë edhe të çalë e çfarë s’e bënë!! A menduan ndonjëherë që ajo grua, të cilën e vinin në lojë, jetonte e izoluar dhe i sfidonte me jetën e saj të pastër, të papërlyer, pa u ankuar? Vitet kalonin dhe nënë Hajria, u plak në internim dhe tre vitet e fundit u bë me sklerozë. Në trurin e saj kishin mbetur të zgjuara vetëm dy qendra. Kur e pyesnin ku je? – ajo përgjigjej: “Jam tek shtëpia e babait tim, në oborrin me diell e plot lule, në dhomat e mëdha, jorganët e bardhë…! Po cilën adresë mban mend? Kujtonte një kryeqytet e një apartament të kohës së martesës së saj.
Natyra i dhuroi gëzimin e fundit. Vdiq në barakën prej llamarine e dërrase, në mes të baltës së Myzeqesë, por truri i saj ndriçohej nga dielli i qytetit të lindjes, Tiranës, që s’u lejua të kthehej në vendlindje, për 35 vjet. Vdiq më 6 maj 1980. Në momentin e vdekjes i biri qante. Vdiq një nanë me zemër plagë, që djali i vetëm i mbeti pa të ardhme…!
Pse vuajti ajo?
Se ajo zgjodhi rrugën e drejtë, atë të shqiptares, të besnikes, të ndershmërisë. A ishte e drejtë të talleshin me dy qenie njerëzore, që jetonin në Gulagun e Shqipërisë socialiste??!! Për çfarë roli?? Pse vetëm interpretimi i një roli vlen për t’u quajtur një artiste e pavdekshme? Po vazhdojnë mendësitë komuniste, tek njerëzit që s’duan të njohin realitetin, të vërtetën e shoqërisë social-komuniste. Vazhdojnë zotërinjtë të qeshin me të vdekurit. Deri kur do të vazhdoni duke mohuar të drejtat elementare? Po të drejtat e liritë e njeriut që i mbron Karta e Helsinkit? Apo vetëm në teori? Pa le thuhet që në Shqipëri s’ka pasur gjenocid?
Reshit Qazim Mulleti
Reshiti ishte kushërini i vetëm nga xhaxhai i im, ishim rritur bashkë dhe e donim si vëlla. Nëna Hajrija e rriti e vetme, se burri i saj ishte emigrant politik, nuk e kishte të drejtën me jetue në atdhe. I munguan dashuria dhe ledhatimet e të atit. Edhe kur jetuan bashkë, ato ishin pak vite, me shumë angazhime nga babai i tij, si Bashkiak e Prefekt i Tiranës, ishte kohë lufte.
Në shtator 1944, Reshiti 14 vjeçar, mbeti përsëri me nënë Hajrien, por këtë herë ishte ndarja e përjetshme, nuk u takuan më. Jeta i kishte rezervuar të papritura. Kujtonte Shiti, drekën e fundit që hëngri me babain Qazim. Një i afërt i tha babait: “Pse nuk e merr djalin me vete”? Ai iu përgjigj: – “Nuk është nevoja, politikanët nuk merren me gra dhe fëmijë…”! (E çuditshme, ai që e dinte shumë mirë ç’është komunizmi, nuk e parashikoi se si do të vepronin ata në Shqipëri).
Mbas vitit 1944, nënë e bir i kishin arrestuar disa herë, i mbanin të izoluar, në biruca të veçanta, i bënin presion nënë Hajries në lidhje me të shoqin dhe për t’ia grabitur pronën, ndërsa djalin e akuzonin për shkrimin e disa parullave antikomuniste në shkollë. Shpesh e keqtrajtonin nxënësit, vinte në shtëpi i gjakosur, por peripecitë e tij dhe të nënës Hajrie do të nisnin në vitin 1949, kur u shfaq për herë të parë premiera e komedisë “Prefekti” e Besim Levonjës.
Reshiti tregonte: – Kur u shfaq për herë të parë komedia “Prefekti”, unë me nënën time ishim në shtëpi, po e dëgjonim në radio, nëna e ime u revoltua…! Të nesërmen e premierës së komedisë “Prefekti”, kur dola nga shtëpia për të shkuar në shkollën “Qemal Stafa”, ku vazhdoja gjimnazin, të gjithë më shikonin si të habitur e kuriozë. Kur vajta në shkollë, më rrethuan të gjithë, të habitur, sikur isha ndonjë personazh filmi. Në orën e rusishtes, mësuesja ruse N.P. lexoi apelin e klasës, kur thirri emrin tim Reshit Qazim Mulleti, ajo shtangu dhe pyeti:
– Emër i vërtetë është ky?
Por nxënësit e klasës i’u përgjigjën në kor:
– Po, po, ky është Shiti i komedisë “Prefekti. Mësuesja shtangu, u habit, i’u duk çudi!! Më afroi pranë vetes, më foli me shumë dashuri, më qëndroi pranë dhe i’u duk shumë padrejtësi se si mund të përdoreshin emra realë, në një komedi?? Të nesërmen erdhi kamioni e na mori, na dërguan në internim, në kampin e Tepelenës, aty na mbajtën 5 vjet, deri në mbylljen e tij. Autori i komedisë Besim Levonja ishte liruar nga burgu me firmën e babait tim, që hyri garant për të.
– Në atë kamp – tregonte Shiti, -kam kaluar tmerre të vërteta, kushte të këqija dhe trajtim çnjerëzor. Kur shkuam për herë të parë aty, nana Ije, i’u drejtua komandantit të kampit, Gani Lamçe. “Mirë se ne kemi qenë familje e pasur, por çfarë kanë bërë fukarenjtë, që i keni sjellë këtu? Ju komunistët thoni se jeni shtet i fukarasë, përse i mundoni këta të varfër?”. Nëatë kamp, – dëshmonte Reshiti, – kam varrosur me duart e mia më shumë se 300 vetë, ku 200 prej tyre kanë qenë fëmijë. Mbas dy-tre vjetësh, me urdhër të komandës, i kemi zhvarrosur, prapë i kemi varrosur në një vend tjetër”.
Nga Tepelena Hajrien dhe Reshitin i thirrën në Tiranë, në Degën e Punëve të Brendshme, ku i torturuan, duke u kërkuar të tregonin ku i kishin fshehur florinjtë. Ai tregonte: – Nënën e kanë torturuar shumë, ndërsa mua më fusnin në fuçi me ujë të ftohtë, shpesh më futnin dhe kokën në ujë…! Mbasi na grabitën çdo gjë, na dërguan përsëri në Tepelenë, më pas në Fier e Lushnje, në kampet e internimit në Savër, Gradisht, Grabian…! Çdo kamp të ri e kam inauguruar, ishim të parët që dërgoheshim në kampet e rinj të internimit.
Gjithë jetën Reshiti e kaloi pa liri, nuk kishte të drejtë me lëvizë, por vetëm me leje, me dy herë në ditë apel, duhej të paraqitej tek polici i kampit, në mëngjes dhe në mbrëmje, shpesh i kërkohej edhe në drekë, punonjës i përjetshëm në bujqësi, ku ishin vendet e punës më të largëta e të zorshme.
Tregonte Reshiti: – Morëm leje dhe dolëm në qytetin e Lushnjes. Në një moment më thotë nëna: “Shiti, dikush po na thërret”! Më erdhi shumë keq, por u detyrova dhe i thashë: “Nanë nuk po na thërret njeri, por nga altoparlanti jepet komedia e po na qeshin, po na tallin, po na venë në lojë, po argëtohen”! Ajo m’u përgjigj: “Na marrshin të keqen” Dhe unë i thoja vetes, na i morën të gjitha gjërat, na zhvatën, por na dëmtuan dhe imazhin tonë të mirë, tani ishim vetëm personazhe groteske, butaforike. U larguam nga qyteti, dorë për dorë, nënë e bir, ecnim në drejtim të kampit të internimit. Më 2 maj 1980 në Shkodër më dorëzuan një telegram me tekstin: “Nanën e kam shumë sëmurë. Të pres. Shiti”.
Unisa me tren drejt Lushnjes. Deri në Savër eca në këmbë. Kampi i Savrës, shtrihej në anë të majtë të rrugës automobilistike 5 km. larg qytetit, në mes të baltës, të llucës dhe pluhurit të Myzeqesë. Këtu shtriheshin disa rreshta me kasolle, ku dërrasa, kashta e llamarina ishin materialet me të cilat ishin ndërtuar këto vende banimi për të internuarit. Në një dhomë të tillë 2 m. x 2 m., pa dritë, në një shtrat, qëndronte e shtrirë nënë Hajria, pa ndjenja, kishte humbur lidhjet me ambientin. Ishte hera e parë që nuk përgjigjej. E dërguam në spital, me anë të një zetori, në rimorkion e tij. Një mjeke e re përcaktoi diagnozën: “Hemorragji cerebrale e plotë, pa shpresë, dy ose gjashtë ditë jetë. Më mirë merreni në shtëpi”.
– Si quhet e sëmura? – pyeti mjekja për të regjistruar emrin. – Hajrie Mulleti, – i’u përgjigja. Mjekja më tha: – Kush e di ç’jetë të bukur ka bërë kjo grua? Iu përgjigja: – Atë jetë që ka bërë kjo nënë, s’do ia dëshiroja as një gruaje në Shqipëri apo në botë. U kthyem përsëri me të sëmurën në kasolle. Prisnim me ankth ndalimin e asaj zemre nëne, që po luftonte orët e fundit të saj, në luftë me jetën. Më ka mbetur në kujtesë një trup i vogël, çuditërisht i bukur, i pastër, i bardhë si alabastër. Për të jeta qe vetëm luftë, ajo u fshikullua në mënyrën më të padrejtë, më çnjerëzoren nga diktatura. Reshiti pranë saj qante nën zë:
– Ia ke kaluar Hekubës së lashtësisë, o nana e ime, ke 50 vjet vuajtje. Ku po më len mua, të vetëm pa njeri në këtë botë?! Zemra ime vuante dhe shpirti më dhimbte. Ata, nënë e bir, nuk ishin ndarë asnjëherë, ishin shumë të lidhur, provuan vetëm vuajtje e dhimbje të pafund. Në funeral morën pjesë dhjetë vetë. E varrosëm nënë Hajrien, por ndodhi diçka e papritur. Djali i oficerit të vdekur që ishte varrosur pranë nënë Hajries, filloi të shante, nuk i dukej e drejtë që babai i tij, një oficer i nderuar i ushtrisë, të ishte pranë një gruaje të deklasuar, armike, tradhtare…! Ulërinte djali i oficerit.
Ne, që ndodheshim në funeral, shtangëm, nuk folëm, deri ku kishte arritur indoktrinimi, racizmi klasor komunist, e çuditshme, i shkreti djalë nuk e kuptonte që babai i tij dhe nënë Hajria, ishin tashmë nën dhe nuk i përkisnin më kësaj bote të padrejtë, për të parin me detyra të nderuara, ndërsa për nënën e shkretë, e internuara e përjetshme, si e tillë vdiq dhe ishte sharë e bërë objekt argëtimi me anë të komedisë “Prefekti”. Reshiti i dashur ishte njeriu i mirë, i ndershëm, i drejtë, që të dhuronte kënaqësi kur fliste në dialektin verior, zotërues i shkëlqyer i gjuhës italiane, po ashtu dhe njohës i mrekullueshëm i muzikës së lehtë romane, i apasionuar për futbollin, shahun.
Zonja Bardha Markagjoni tregon:
– Për ne, Reshiti ka qenë një djalë i mrekullueshëm dhe me shumë dinjitet dhe humor, na bënte me qeshë, me harrue vuajtjet tona, shpirti i tij ishte i lirë…
Ndërsa Suzana Topalli tregon:
– Na kishin vendosur për të jetuar dy familje në një dhomë të vogël, unë me nënën Marije dhe Reshiti me nënën Hajrie. Ai ishte një djalë shumë korrekt, pothuajse nuk hynte fare në dhomë, kishte zor, s’donte të na vinte në pozitë të vështirë, shpesh flinte jashtë. Ishte më shumë se një vëlla, një vëlla i mrekullueshëm. Ai mbet gjithë jetën trup imët, i hajthëm me sy melankolikë. Sa herë bisedonim më thoshte:
– Sikur çmimin “Nobel” të kishte fituar komedia “Prefekti”, nuk do të shfaqej në skenë kaq shumë, gjithë këta dhjetëra vjeçare, s’e larguan asnjëherë nga skena shqiptare. Në vitin 1992, Reshit Mulleti u kthye në Tiranë, shtëpia e shkatërruar, e zaptuar nga njerëz të huaj, i kishte kaluar të gjashtëdhjetat…, e shoqëronte kudo cigarja, shoqja e pandarë e tij. Ishte i lodhur nga jeta, nuk i hynte në sy asgjë. I dhuroi shumë dashuri familja e Tanush Mulletit, mbeti përherë i dashur, njeriut që iu mohua e drejta e lirisë, edhe pse u plak në skenat dhe ekranet tona televizive ai qeshej, e flasim për të drejtat tona, pa kemi dhe Komitet Helsinki në Tiranë??!!
Vdekjen e pati të menjëhershme, infarkt, i pushoi zemra, mbaruan dhe vuajtjet e pafund, një jetë që s’u lejua të jetonte. Ky shkrim është si një kujtim në përvjetorin tënd të vdekjes, të kam qarë gjithë jetën vuajtjen tënde dhe dhimbjen tonë për ty, u munduam të të dhuronin shumë dashuri, ai që kujtohet nuk vdes, vazhdon përjetësia, dhimbjet dhe vuajtjet tuaja janë dhe përjetësia jote. Memorie.al
Komente
FAJIN E ka pas qazim mulleti ,,,qe e la gruan dhe djalin ne shqiperi,,,kur mund ti merrte ne itali,,,do kishin nje jete te lumtur atje.....gabime te pafalshme....
Përgjigju