Tiranë, mes tetori 1975. Atë vit kishte qëlluar një tetor i zymtë, i vranët, i lagësht. Kishte ditë që binte shi me gjyma. Aq sa dukej sikur ishte bashkuar qielli me dheun, si për të para ndjerë një mynxyrë…! Natën e 13 tetorit, ndërsa shiu nuk pushonte, rreth orës 22:30 papritur troket dera. E hap unë. Ishte Hatixhe B., kryetare e Frontit Demokratit të bllokut, të Lagjes Nr. 8 në Tiranë.
-“Dua të flas pak me prindërit”, – shprehet ajo, pas përshëndetjes së rastit. Del babai.
-“Nesër duhet të paraqiteni qysh në ora 6:00 në Komitetin Ekzekutiv të Këshillit të Lagjes”, – kumtoi Hatixhe B., pa e zgjatur.
-“Për ç’arsye”?, – pyesim ne.
-“Nuk di t’ju them më tepër. Natën e mirë”, – tha, dhe u largua.
Asnjeri nga ne nuk mundi të vërë gjumë në sy atë natë. Mijëra mendime, filluan të na vinin në kokë. Pse na thirrnin?! Çdo të ndodhte me ne nesër?! Pse të na njoftojnë kaq vonë për një takim kaq herët?!
Të nesërmen, rreth orës 5:40, dal me babain nga shtëpia, për të shkuar drejt vendit të caktuar. Rruga ishte e mbushur me njerëz “me kostume doku”, që na ndiqnin e na vëzhgonin hap pas hapi. qysh nga shkolla “11 janari”, (sot “Edith Durham”), e deri tek ndërtesa e Lagjes, pranë shkollës “Petro Nini Luarasi”.
Rrugës, babai më porositi se ç’duhet të bëja nëse atij do t’i ndodhte diçka. I burgosur nga fashistët italianë, kur ishte student në Firence, në dimrin e vitit 1941, i arrestuar nga nazistët në burgun e Tiranës, në verën e vitit 1944, kuptohet se ai nuk përjashtonte as edhe një arrestim të mundshëm, pikërisht atë mëngjes tetori në Tiranë.
Ai vit, kishte qenë veçanërisht i rëndë për mbarë familjen tonë. Në shkurt dhe mars, ishin arrestuar dy xhaxhallarë, (Ylli dhe Xhevat Alibali) për “veprimtari armiqësore”, dhe në korrik ishin dënuar me nga 10 vjet heqje lirie.
Në qershor, unë dhe im vëlla, Iliri, ishim “gjykuar” nga organizatat e rinisë të shkollave që ndiqnim dhe ishim përjashtuar prej tyre, “për shfaqje të theksuara të huaja të ideologjisë borgjezo-revizioniste”. Masa e tejskajshme dhe krejt e pazakontë represive, ndaj dy të rinjve njomëzakë, praktikisht vinte njollë të pashlyeshme dhe mbyllte krejtësisht të ardhmen tonë.
Mamaja, artiste në Teatrin e Operës dhe Baletit, dhe aktore kryesore në një film të shquar, ishte pushuar nga puna dhe pastaj nxjerrë papritmas në pension të parakohshëm, ndërkohë që babai, për “shfaqje liberalizmi dhe mungese vigjilence” ishte dërguar “për riedukim” si punëtor me tre turne, në sektorin e presave dhe shtampave në Uzinën “Partizani”.
E pra, siç dukej, terrori dhe represioni do të vijonin më tej e më egërsisht.
Humbja e lirisë
Tek prisnim në heshtje atë mëngjes të 14 tetorit para zyrës së Kryetarit të Lagjes, në sallon hyn Kozeta. M., e bija e një tjetër “armiku të Partisë”. “Mirëmëngjesi”, tha e tronditur, dhe menjëherë pyeti: “Dini gjë pse na kanë thirrur”?
Ndërkohë hapet dera e Kryetarit dhe thërrasin emrin e babait. Futet brenda i qetë dhe me dinjitet. Pas mëse 5 minutash, që mua m’u dukën si shekuj, del jashtë. Ia bën me shenjë Kozeta M.-së, se diçka jo e mirë pritej, dhe largohemi ngadalë.
Rrugës më thotë: “Sapo më lexuan Vendimin Nr. 5, të Komisionit Qendror të Internim Dëbimeve. Internohemi nga 6 muaj deri në 5 vjet, në fshatin Labovë e Vogël, Gjirokastër. Largimi nga Tirana brenda 24 orësh”.
Kthehemi ngadalë në shtëpi. Njerëzit me “kostume doku”, ishin kudo, dhe tanimë që kishim marrë njoftim, na survejonin fare haptas dhe pa kurrfarë ngurrimi. Njoftojmë nënën dhe vëllain. Parandenja e keqe e një natë përpara, ishte vërtetuar. Kishim humbur lirinë.
Përballja
Papritmas, gjithçka ishte përmbysur. Tashmë duheshin marrë vendime dhe hapa të shpejta. Çdo gjë duhet të bëhej me kujdes dhe gjakftohtësi. Rrugë tjetër nuk kishte.
Së pari, duhet të njoftonim gjyshërit dhe të afërmit. Së dyti, duhet të fillonim të paketonim plaçkat dhe orenditë. Së treti, duhet të bëja shkëputjen nga shkolla. Shpresa ishte për ta vazhduar atë diku gjetkë, në vendbanimin tonë të ri e të panjohur.
Ndarja me katër gjyshërit, ishte pjesa më e vështirë. Me prejardhje nga Shkodra dhe Dibra, dhe pasi kishin mbështetur pavarësinë e Shqipërisë, kishin përjetuar Luftën e Parë Botërore, Mbretërinë e Zogut, pushtimin fashist dhe nazist, ata e kishin të vështirë ta kuptonin se si, në mugun e jetës, regjimi komunist, do të mund t’i ndante për së gjalli nga fëmijët dhe nipërit e tyre.
Pjesa tjetër e vështirë, ishte përgatitja për rrugën e gjatë drejt Jugut.
“Sa kamionë do t’ju nevojiten,” mbaj mend se na pyetën dikur. Menduam se një “Zis” do të mjaftonte.
Ndërkaq, një pjesë të mirë të plaçkave, përfshirë dhomën e pritjes me mobilie, një pjesë librash dhe dokumentesh, arritëm t’i bartim për ruajtje tek shtëpia e gjyshit nga mamaja, Haki Sharofi. Shpresa, që vdes e fundit, na mbante gjallë dhe mbetej besimi që do të ktheheshim dikur.
Gjatë ditës, Ndërmarrja Komunale Banesa, e quajtur ndryshe si Pasuria e Shtetit, dërgoi në apartamentin tone, dy punonjës për të mbyllur kontratën e qerasë. Gjatë kontrollit të banesës, ata vërejtën një plasaritje të vogël të një lavamani. Pa e zgjatur, na e vunë lavamanin në ngarkim për detyrim shpagimi, me një shumë aspak të vogël për kohën.
Ajo faturë, më vonë do të na ndalej deri në shlyerje çdo 15 ditësh, nga mëditja jonë si punëtorë krahu të brigadës së Labovës së Vogël, të Ndërmarrjes Bujqësore “Muzafer Asqeri” në rrethin Gjirokastër.
Shkoj në sekretarinë e shkollës, për të marrë dokumentin e transferimit. Takoj zv/drejtoreshën, që do ta nënshkruante.
-“Ku do të transferoheni”, më pyet?
-“Në Labovë të Gjirokastrës”, i them.
-“Oo, po aty është qytet”, më thotë, sigurisht për të më lehtësuar apo për të më ngushëlluar sadopak…!
Me sa duket, ajo i referohej Labovës së Kryqit, që ndahej në të Sipërmen dhe të Poshtmen. Të nesërmen, e mësuam me siguri se, ndër katër Labovat e Gjirokastrës, destinacioni ynë ishte Labova e Vogël, ose e Odries ose e Zhapës, praktikisht një ndër katundet më piktoreskë, por edhe më të largët dhe të izoluar të Gjirokastrës.
Atë mëngjes, largohem përfundimisht nga shkolla ime, ku edhe pse isha ndër nxënësit më të mirë, vetëm disa muaj më pare, i isha nënshtruar një procesi të pashembullt inkuizicioni të tmerrshëm. Zanafilla, kishte qenë një libër në italisht i Frojdit, “Pesë leksione të psikoanalizës”. Ngjarjen do ta përshkruaj njëherë tjetër, mbështetur edhe në shënimet e imta që mbajta asokohe. Shkurtimisht, krejt befas, unë u akuzova se kisha dashur ta përkthej dhe ta përhap librin “e ndaluar”.
Pas mbledhjesh të panumërta, madje unë kisha dalë si “pjesëtar i një grupi të rinjsh që, synonin të përhapnin literaturë të ndaluar”, ku bënin pjesë Zana G., e vitit IV, Ilir K., i vitit II, dhe unë, që isha vetëm në vit të parë. Ngjarja bëri jehonë të madhe në Tiranën e “grupeve armiqësore”, që zbuloheshin çdo gjashtë muaj. Përfundimisht, pavarësisht se isha më i vogli në moshë, qëlloi që unë pësova dënimet më të ashpra, dhe u përjashtova nga organizata e rinisë.
Largimi
Nata e fundit në Tiranë kaloi edhe ajo pa gjumë. Shi nuk binte më. Kur u err, vërejmë se pas derës së apartamentit, në shkallë, qëndronte një person i armatosur. Humbja apo kufizimi i lirisë, kishte nisur qysh atë mbrëmje…!
Në mëngjes herët, na njoftojnë se kamioni erdhi.
Fillojmë bartjen e plaçkave. Unë ndërkohë u ngjita një kat më sipër, në katin e tretë, dhe trokita tek apartamenti i Petraq M., për të dorëzuar diçka, që ua kisha huazuar. Aty jetonte edhe bashkëshortja e tij, Ermioni, mësuesja ime e fillores. Ajo nuk mundi të dalë për çastin e hidhur të ndarjes…!
Vijuam të ngarkojmë kamionin. Surpriza nuk vonoi. Nuk kishte më vend për plaçkat tona. Mirëpo, “organet përkatëse”, i kishin parashikuar të gjitha. Nuk vonon shumë, dhe vjen “Zis”-i i dytë.
E ngarkojmë me shpejtësi edhe atë.
Mbyllim apartamentin dhe dorëzojmë çelësin. Zbresim për herë të fundit shkallët – ato shkallë që i kishim përshkruar me mijëra herë.
Ishte ora rreth 7:30, koha kur unë zakonisht, nisesha për në shkollë. Nga hyrja e ndërtesës përballë nesh, Pallatit nr. 9, shpesh qëllonte që dilte njëkohësisht me mua edhe Ilira H. dhe Vladimir M. Ilirën, nxënëse e shkëlqyer, sidomos në matematikë e shkencat e sakta, e kisha shoqe klase.
Ishte ndër të paktat që më kishte dalë përkrah, gjatë mbledhjeve inkuizitoriale kundra meje në shkollë, disa muaj më parë. Tjetri, ishte edhe ai nxënës tek “Petro Nini”, por një vit më lart. Pasi përshëndeteshim, rrugën drejt shkollës e bënim bashkë.
Por këto kujtime e përkitje, tashmë i takonin së kaluarës.
Tek po bartnim në “Zis”-et plaçkat e fundit, papritmas vjen me biçikletë nga shtëpia e tij në Rr. “Hoxha Tahsin”, për të na thënë lamtumirë daja, Faik Sharofi, mjek epidemiolog, me disa barna për mamanë, që po kalonte një gjendje shëndetësore të rënduar.
Duke sfiduar gjithçka, dhe me një dashuri e guxim të admirueshëm, daja erdhi kinse për të na sjellë diçka për të ngrënë gjatë rrugës, që përgatur nga e shoqja e tij. Mirëpo ardhja e tij në ato momente, ishte kumt i rrallë shprese, besimi, trimërie e afekti njerëzor. Nuk ia harruam kurrë!
Tek i hipnim kamionit dhe shihnim për herë të fundit oborrin dhe pallatin ku isha lindur dhe rritur, nga ballkoni i katit të tretë të ndërtesës përballë, një grua zonjë del dhe na përshëndet me dorë. Ishte sopranoja e mirënjohur Nina M. Tjetër gjest i pashembullt dhe i paharruar i guximit, sfidës, humanizmit dhe solidaritetit qytetar!
Në secilin nga dy kamionët u vendos një polic dhe u nisëm për rrugën e gjatë drejt Jugut të thellë. Mamasë i bënë një favor: e vendosën në kamionin e pare, pranë shoferit. Lotët e saj nuk kishin të reshtur, gjithë rrugës. Ne të tjerët ishim pas, bashkë me policin.
Së bashku me ne, atë mëngjes të 15 tetorit, Tiranës i dhanë lamtumirën gjithsej 84 familje, të cilat u internuan në të njëjtën ditë, në një nga goditjet më masive të represionit komunist në Shqipëri. Fatet e qindra njerëzve të pafajshëm, papritmas atë ditë tetori 1975, u përmbysën dhe jeta e tyre u transformua rrënjësisht.
Të nesërmen, me 16 tetor, ndërsa të internuarit e rinj filluan të përballonin jetën e tyre të re dhe të papritur, në mbarë Tiranën, u organizuan mbledhje masive, ku familjet e larguara një ditë më pare, u denoncuan si “armiq të partisë” e të sistemit.
Tezja ime, Drita H., “u ftua” të asistonte pikërisht në mbledhjen e ish-lagjes tonë, ku u denoncua dhe shpërfol familja “armike” e motrës së saj, Adivie, tashmë e “spastruar” nga Tirana dhe e vendosur në internim, në Labovë të Vogël të Zhapës në Gjirokastër.
Simbolika dhe përkitja me ditëlindjen e diktatorit, nuk mund të ishte më e goditur. Dhe më goditëse.
Po sot?
Pas kaq e kaq vitesh, ndërkohë që shoqëria shqiptare ecën përpara ngadalë dhe me këmbë të ngathëta, bëhen përpjekje edhe për të trajtuar me vëmendje të kaluarën. Mirëpo shumë pak është bërë për t’i kthyer dinjitetin dhe dëmshpërblyer masën e gjerë të të internuarve politikë, të regjimit komunist në Shqipëri.
Në debatet e herëpashershme, që jo rrallë dalin nga shinat e diskursit profesional, demokratik, etik e qytetar në Shqipëri, ndodh edhe shpesh në mënyrë krejt absurde që mendimi kritik apo i ndryshëm nga narrativa e grupeve të interesit, të etiketohet me terma dhe metoda të ngjashme me ato të diktaturës komuniste…!
“Kur diskursi qytetar del nga shinat, ne kemi si model Kushtetutën”, do të shprehej pak a shumë paradokohe ish-anëtari i Gjykatës së Lartë Amerikane, A. Kennedy.
Shqiptarët sot, mjerisht, nuk e kanë luksin e një dokumenti themelor të ngjashëm me Kushtetutën Amerikane.
Mirëpo besojmë se ata bashkohen në një pikë: që të gjithë personave të internuar dhe dëbuar me rrugë administrative për shkaqe politike në Shqipëri, qysh nga fundi i viteve 1940 dhe deri në fundin e viteve 1980, duhet t’u njihet koha e vështirë e viteve të gjata të internimit.
Ndërkohë që, është bërë punë e lëvdueshme për masën e të burgosurve politikë, ritheksojmë se, pak ose aspak është bërë për të internuarit politikë.
Aktorja e rolit të “Mamica Kastriotit”, që ndofta është e vetmja artiste në botë e internuar, kaloi mbi 13 vjet internim, dhe me të drejtë, ankohet që asaj dhe shumë të tjerëve, ende nuk u njihet periudha e gjatë e lirisë së humbur.
Ndofta një nismë e Kuvendit të Shqipërisë, mund të ndërmerrte sa më parë, që ta korrigjojë këtë mangësi të pazakontë. Kjo do të përfshinte hapa konkrete, për trajtimin me përparësi në punësime në administratë (apo për strehime) për brezin, në rrudhje, të të aftëve për punë nga shtresa e të ish-të internuarve politikë.
Duke qenë të ndërgjegjshëm për vështirësitë në buxhetin e shtetit, ka rëndësi thelbësore që nisma në favor të ish-të internuarve politikë në Shqipëri – ku mund të bashkoheshin edhe fonde nga fondacione e OJQ të huaja – të sigurojë kompensimin material, sado të vogël dhe simbolik, për ditët e gjata të internimit, ditë të cilat ish të internuarve nuk u kthehen dot më.
Por të paktën, liria e tyre, e kufizuar dhe e humbur brutalisht, si dhe dinjiteti ende i nëpërkëmbur, mund dhe duhet t’u afirmohen dhe t’u njihen./Memorie.al
