Kur rregullat e reja të karantinës morën pushtetin në 2020, shumë njerëz menduan se si do të ndikonte kjo për çiftet që përpiqeshin të ruanin marrëdhënien e tyre së bashku. A do ta forconte më tepër raportin e tyre, kjo jetesë kaq shumë bashkë, me vetëm një orë leje për të dalë, apo do t’i shtynte çiftet drejt konfliktit? Derisa këto përgjigje i presim ende, duke qenë se statistikat në Shqipëri për divorcet e 2020-s nuk kanë dalë, shifrat e 2019-s e përkeqësojnë më tepër situatën.
Për herë të parë, që nga publikimi i statistikave të divorceve tri dekada më parë, në 2019 është shënuar niveli më i lartë të tyre, me 26.1 divorce për 100 martesa. Më shumë se një e katërta e martesave po përfundojnë në divorc. Kambana alarmi bien nga ekspertët e fushës psikologjike dhe sociale, kurse ekspertët ligjorë theksojnë problematika të shumta në zgjidhjen kaq të lartë të martesave.
Sipas Margarita Kolës, eksperte ligjore dhe avokate, nuk ka një arsye të vetme që ka ndikuar në këtë trend rritës, por një sërë arsyesh, të cilat ndër vite kanë pasur, qoftë në mënyrë të drejtpërdrejtë, apo tërthorazi, ndikimin e tyre.
“Ekzistojnë disa faktorë që ndikojnë në zgjidhjen e martesës, kështu që është e vështirë të vësh gishtin te një faktor i vetëm që siguron që çiftet të gëzojnë një jetë të gjatë dhe të lumtur së bashku. Dhe shkalla e ulët e divorcit nuk do të thotë gjithmonë që çiftet janë të lumtur, kjo thjesht mund të nënkuptojë se rëndësia e martesës kapërcen lumturinë individuale”, -thotë Kola.
Ekspertët vëzhgojnë se kur njerëzit përjetojnë stres më të madh nga burime të jashtme të një marrëdhënieje, ata luftojnë më shumë për të zgjidhur problemet brenda marrëdhënieve të tyre dhe mund ta hedhin pa dashje këtë stres mbi njëri-tjetrin.
“Padyshim, në martesën e sotme, shumë gjëra, kulturore e sociale kanë ndryshuar, sepse prirja individualiste ndihet edhe brenda martesës, në të cilën çdo partner synon të realizojë qëllime të personalizuara, që në ndonjë rast sjell prishjen e raporteve, qoftë partneriale apo bashkëshortore, duke e përfshirë martesën në krizë identiteti dhe dobësim të qëndrueshmërisë së saj” – thotë sociologu Gëzim Tushi.
Fakti që një numër i divorceve sot kërkohet nga gratë, tregon emancipimin e tyre, shton më tej sociologu, i cili e thekson si një ndër arsyet që ka ndikuar vitet e fundit. Emancipimi, sipas tij, vjen si shprehje e dinjitetit për të mos jetuar në “klimë burgu” apo e nëpërkëmbur në dinjitetin, moralin, personalitetin. “Martesa nuk funksionon kur ajo bëhet institucion i ‘shtypjes’ së gruas” – thotë Tushi. Sipas tij, kompleksiteti i arsyeve është me natyrë biologjike, kulturore, sociale, ekonomike dhe zakonore.
Divorcet, në rritje drastike
Sipas shifrave të fundit të bëra publike nga INSTAT, divorcet kanë shënuar rritje drastike nga viti 2009 në vitin 2019, përkatësisht nga 13.8 në 26.1 divorce për 100 martesa. Viti 2019 shënon numrin më të lartë të divorceve ndër vite, 5.860 divorce. E parë në këndvështrimin e krahasimit të një dekade, ndryshimi është i konsiderueshëm. Në 10 vitet e fundit kemi një rritje 62.5% të numrit të divorceve, ndërsa numri i martesave ka pasur luhatje dhe rënie. Për të njëjtën periudhë, pra 2009-2019, numri i martesave ka pasur një rënie prej 14.3%.
Të dhënat statistikore të marra nga Gjykata e Shkallës së Parë në Tiranë tregojnë se nga janari i këtij viti deri më 19 prill, ka pasur në total 1650 padi për zgjidhje martese, ku jo të gjitha rastet janë përfunduar dhe 10 prej tyre janë ankimuar.
Nga ana tjetër, edhe rastet për caktimin e kujdestarisë janë të shumta. Në të njëjtën periudhë janë bërë 51 padi, 3 prej të cilave ankimuara. Një tjetër çështje civile që u shtohet rasteve të natyrës familjare, është pjesëtimi i pasurisë bashkëshortore. Janë gjithsej 101 raste në më pak se 4 muaj të këtij viti, 5 prej të cilave të ankimuara. Ndërkohë, lëshimi i urdhrit të mbrojtjes, ka qenë 41.
Kur shoqëria ndryshon, divorci ndryshon
Ndryshimet në ligj në fillim të viteve ‘90 shpjegojnë një pjesë të arsyes se pse numri i divorceve është rritur, por kjo nuk tregon të gjithë historinë. Ndërsa ligji po ndryshonte, shoqëria shqiptare ndryshoi gjithashtu. Institucioni i martesës nuk ishte më i ‘paprekshëm’, gratë filluan rrugën drejt një pavarësie ekonomike dhe reagimi ndaj dhunës apo problemeve sociale si kumari etj., u rrit.
Gratë u shtuan në forcën punëtore në sektorë të ndryshëm. Ato nuk vareshin më nga burrat për t’i mbështetur. Pavarësia i lejoi ato të largoheshin nga një martesë e palumtur dhe të siguronin një jetesë për veten, apo edhe për fëmijët. Divorci gjithashtu u bë më i pranueshëm. “Faji” i divorcit ka nisur të zhduket. Ndërsa më shumë çifte ndaheshin, divorci u bë gradualisht pjesë normale e jetës dhe të mos ishte më tabu.
Ndryshime të tjera mund të shpjegojnë pse u rrit divorci, sipas ekspertëve sociologë, duke përfshirë: rritjen e bashkëjetesës, një person i divorcuar që rimartohet pas një divorci ka shumë më shumë gjasa të divorcohet përsëri. Gjithashtu, është vënë re një tendencë, që fëmijët e prindërve të divorcuar kanë më shumë të ngjarë të divorcohen. Ndërsa numri i prindërve të divorcuar rritet, do të rritet edhe numri i fëmijëve të tyre që divorcohen.
“Besoj se nga pikëpamja sociologjike, fenomeni i divorcit është kompleks. Me shkaqe sinkretike dhe arsye sintetike, me natyrë biologjike, kulturore, sociale, ekonomike e zakonore. Të lidhura në kontekstin e terrenit tonë konkret. Me kornizën e ngushtë ende maskiliste të ‘burrit ballkanik’ që kërkon gruan të ngjashme me nënën e tij, i cili e trajton atë si pronë private dhe mendon se ai ka të drejtën të vendosë kufirin midis asaj që lejohet dhe ndalohet për partneren. Fakti që një numër divorcesh sot kërkohet nga gratë, tregon emancipimin e tyre, si shprehje e dinjitetit për të mos jetuar në ‘klimë burgu’ apo e nëpërkëmbur në dinjitetin, moralin, personalitetin dhe seksualitetin e vet. Martesa nuk funksionon kur ajo bëhet institucion i ‘shtypjes’ së gruas”- thotë sociologu z. Tushi.
Ai shton se, arsye si dhuna vijojnë të mbeten pjesë e shkaqeve që sjellin divorc. “Dhuna mbi gratë është ‘lënda djegëse’ që po shkatërron një numër të madh të martesave. Jetojmë në kohë moderne dhe sa më shumë liri (jo shthurje) të ketë në martesë, aq më e qëndrueshme është ajo, duke e bërë komplementar çiftin. Burrat e sotëm duhet të kuptojnë tingullin e kohës. Kjo do të thotë se gratë nuk janë as ‘shtojca’ e aq më pak ‘lodra’ në duart e tyre.
Nëse martesa bëhet thjesht një marrëdhënie pushteti dhe sundimi nga burrat, atëherë divorci është i pashmangshëm. Sepse kjo mënyrë i bllokon të gjitha rrugët e zgjidhjes me mirëkuptim të konflikteve që janë të natyrshme në martesë dhe e transformon atë paradoksalisht në një lloj ‘guerilje bashkëshortore’. Në këto kushte, martesa bëhet një gjë e pakëndshme dhe realitet i mjerueshëm. Vetëm gënjeshtarët dhe hipokritët mund të thonë se martesa e tyre është ‘luçide’ dhe pa asnjë problem. Martesa kërkon zotërimin e kulturës së martesës dhe bashkë me të, edhe ‘artin’ e diplomacisë martesore”.
Sociologu nënvizon edhe ngutjen e vendimit për t’u martuar, sidomos në moshat nën 30 vjeç, si shkak që sjell divorc. “Padyshim rritja e divorceve është e lidhur shpeshherë me një lloj ngutje dhe mendjelehtësie në lidhjen e martesës, e bërë me shpejtësi. Mungesa e njohjeve të thella reciproke, bën që vendin e ngazëllimit paraprak më vonë ta zërë indiferenca martesore, konflikti, lidhjet jashtëmartesore (poligamia dhe poliandria) të cilat e shkatërrojnë atë si lidhje, duke dëshmuar atë ‘skarcitet martesor’ që ishte që në lidhjen e ngutur” – thotë ai.
Z. Tushi shton së fundmi se, padyshim ndër faktorët e tjerë është edhe zgjerimi i përdorimit të alkoolit, drogës dhe lëndëve të tjera psikotrope që sjellin dhunë, konflikt, mungesë harmonie, krime dhe vrasje e vetëvrasje.
Emigracioni dhe/ose arsye të tjera
Emigracioni dhe varfëria janë dy faktorët kryesorë që sipas ekspertes ligjore Margarita Kola, kanë ndikuar në rritjen e numrit të divorceve vitin e fundit. Sipas saj, të dyja janë të lidhura me njëra-tjetrën, pasi varfëria apo mungesa e vendit të punës, është një nga arsyet kryesore që nxit emigracionin.
“Në mungesë të punës, shumë meshkuj shkojnë të jetojnë dhe punojnë jashtë që të sigurojnë të ardhura dhe vijnë rrallë këtu, gjë që sjell çekuilibrim të marrëdhënies bashkëshortore. Ky është një faktor që kemi evidentuar sidomos në pesë vitet e fundit, pasi ka pasur një largim masiv të shqiptarëve. Në këto kushte, vështirësohet raporti dhe nisin konfliktet. Detyrimet dhe përgjegjësitë janë më të mëdha për gratë të cilat qëndrojnë në Shqipëri dhe stresi ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë në këtë drejtim” – thotë av. Kola. Nisur nga përvoja si avokate, znj. Kola shton se, kuptimi për martesën ka ndryshuar.
“Është shndërruar në një institut që nëse nuk funksionon, zgjidhet dhe nuk ka pasojat sociale të dikurshme. Tronditja kulturore e ndërthurur me kultura të tjera perëndimore ka ndikuar në ndryshimin e mendësive të shqiptarëve. Pastaj, në kompleksitetin e vet, ka edhe arsye të tjera që ndikojnë. Edhe migrimi në zona të ndryshme të Shqipërisë ka pasur ndikim në rritje të divorceve, pasi lëvizja nga rurale në urbane ka sjellë ndryshim të pikëpamjeve për jetën, në një martesë që ka qenë me probleme. Faktori ekonomik sjell mosmarrëveshje e tensione në çift, duke pasur probleme të vazhdueshme, prishen raportet. Arsye tjetër, emancipimi i femrës dhe respektimi më i lartë i vetes, pavarësia ekonomike, moslejimi i shtypjes e diskriminimit gjinor” – thotë znj. Kola
Avokatja shton se në ditët e sotme, mund të gjesh më shumë çifte të ndara se sa çifte me probleme. “Ekzistojnë më pak ata që u qëndrojnë problemeve të jetës. Përpos kësaj, është vënë re një rritje e bashkëjetesës ose që quhet ndryshe martesa fakti e joligjore. Gjithashtu kemi pasur edhe fenomene të viteve të fundit me divorce fiktive, për arsye shmangie pagesash financiare, apo detyrime të tjera tatimore. Besoj që në një divorc ka më shumë se një arsye, nga të gjithë rastet që kemi pasur ndër vite”- shton avokatja.
Viti 2020, kur kulmoi pandemia pritet që të ketë ndikuar në shtimin e rasteve të divorceve. Është vënë re një tendencë në rritje, nënvizon avokatja, e cila shton se do të shohim shifrat më vonë. Mosfunksionimi i gjykatave ka pasur ndikim gjithashtu, sipas av. Kola, e cila shpjegon në detaj situatën.
“Nisja e procesit të vettingut vite më parë, ka ndikuar në një ulje të numrit të gjykatësve dhe në një shtrirje më të gjatë në kohë të procesit të divorcit. Ne kemi vënë re që, duke pasur më shumë çështje dhe më pak gjykatës, koha e përfundimit të një divorci ka kaluar nga 4 në më shumë se 6 muaj. Në raste kur çiftet kanë fëmijë, gjyqi zgjat edhe më tepër. Kjo mund të ketë ndikuar në një grumbullim të më shumë rasteve gjatë 2019-s, të mbartura nga viti paraardhës”, – thotë Kola.
Sa i përket faturës ekonomike të një divorci, av. Kola shton se, për të hapur një gjyq duhen mesatarisht 60 mijë lekë, por për individët që s’kanë mundësi financiare, shteti ofron shërbim ligjor falas.
E vërteta e hidhur
Divorci nuk mbart më damkën që jemi mësuar ta dëgjojmë. Ju me siguri njihni shumë njerëz që kanë pasur të paktën një divorc ose ju vetë mund të jeni një fëmijë me prindër të divorcuar. Është pothuajse mentaliteti “të gjithë e bëjnë atë”, gjë që e bën këtë “gjë popullore”. Mund ta shohim apo dëgjojmë çdo ditë dhe është e pranishme në shumicën e shfaqjeve televizive dhe filmave.
Arlinda Shella, psikologe ligjore në Gjykatën e Tiranës, rendit si shkaqe kryesore të zgjidhjes së martesës dhunën në familje, mungesën e komunikimit në çift, çështjet ekonomike, tradhtinë bashkëshortore, mungesën e barazisë në marrëdhënie etj.
“Këto renditen si shkaqe kryesore, sigurisht ka dhe arsye të tjera, të cilat vijnë nga mentalitete të ndryshme kulturore. Duhet theksuar fakti se rritja e ndjeshme e divorceve, sidomos në këtë periudhë, ka qenë një derivim i problemeve që solli dhe pandemia. Po të shohim shifrat vetëm në Gjykatën e Tiranës, ka një rritje të ndjeshme të urdhrave të mbrojtjes, duke treguar në këtë mënyrë se pandemia nxori në pah një sërë problemesh, sidomos në familje.
Duhet të theksoj se ata që preken më shumë nga këto probleme janë fëmijët, ata bëhen pjesë e një lufte, e cila nuk është e tyre dhe në këtë luftë emocionale, prindërit nuk arrijnë dot të mbrojnë interesin më të lartë të fëmijëve. Problemet familjare janë gjithnjë në rritje, familja është në krizë, divorci në rritje shihet si traumë në Shqipëri. Kjo në mënyrë të pashmangshme nuk i përjashton fëmijët nga trauma, ndonëse janë probleme që në Shqipëri krijojnë një rëndesë më të madhe, për shkak të një mungese të madhe instrumentesh për t’i rregulluar”, – thotë znj. Shella.
Nga ana tjetër, psikologia nënvizon problematikën e mungesës së mbrojtjes shtetërore, në kushtet e një kalvari të gjatë në dyert e Gjykatave dhe gjithashtu, problematika e caktimit të pensionit ushqimor, që në shumicën e rasteve është minimal.
Ndikimi i pandemisë në martesë
Të gjitha marrëdhëniet përfshijnë një shkallë konflikti dhe ekspertët e fushës psikologjike pohojnë se, është normale të debatosh më shumë gjatë periudhave stresuese. Nga shqetësimi për shëndetin tuaj dhe shëndetin e familjarëve, deri te përballja me rritjen e pasigurisë financiare, të gjithë “stresuesit klasikë” martesorë janë rritur nga ngjarjet e vitit 2020.
Për disa çifte, mosmarrëveshjet gjatë pandemisë kanë përfshirë edhe debate në lidhje me menaxhimin e shtëpisë ose llogarinë e kursimeve. Për të tjerët, bllokimi ka ekspozuar çështje që shkojnë më thellë dhe ofrojnë kohë për reflektim, duke vënë në dyshim marrëdhënien e tyre.
Ekspertët psikologë rendisin stresin financiar, mërzinë, mosmarrëveshjet në lidhje me prindërimin dhe grindjet për punët e shtëpisë si burimet më të zakonshme të problemeve në marrëdhënie. Më shumë çifte në shtëpi, me fëmijët që nuk shkojnë në shkollë dhe duke u përballur me rritje të pasigurisë financiare, kjo nuk sjell habi për faktin se pandemia krijoi një tendosje shtesë në marrëdhëniet që tashmë ishin në vështirësi.
“Pandemia ka qenë një faktor me ndikime të mëdha në jetën e familjes, funksionimin e shtëpisë si institucion i jetës private, por dhe mbi dialektikën e lidhjeve martesore dhe marrëdhënieve në çift. Në të vërtetë, sociologjikisht pritej që izolimi social dhe bunkerizimi shtëpiak, të ktheheshin në faktorë uniteti, stabiliteti familjar dhe me tregues të përmirësuar të kohezionit martesor dhe lidhjeve në çift.
Duke menduar se izolimi si faktor i jashtëm deprimues do të ishte gjenerator brendshëm për kapërcimin e konflikteve të mbartura, keqkuptimeve dhe dyshimeve martesore, në të vërtetë nuk ndodhi kështu. Përkundrazi izolimi social, mbyllja në shtëpi për një kohë të gjatë, ngushtimi i hapësirave jetike brenda katër mureve të betonta të shtëpisë, u kthye në një faktor nxitës dhe thellim të destabilizimit të disa lidhjeve martesore apo lidhjeve në çift”, -thotë Tushi.
Fatura ekonomike e divorcit
Sociologët post-modernë thonë se niveli i mirëqenies në shoqëri mund të matet edhe me nivelin e divorceve dhe papunësinë e grave.
“Gjithnjë divorci është i lidhur me punësimin ose papunësinë e gruas. Dhe prandaj sociologët e martesës kanë të drejtë në këtë paradigmë të re. Sepse epidemia në zgjerim e divorceve dhe prishjes së martesave po sjell pasoja të thella në jetën e shoqërisë, duke shkatërruar familjen dhe për pasojë edhe shtimin e ‘viktimave sociale’, sikurse janë gratë, fëmijët dhe të moshuarit.
Sidomos për fëmijët, të cilët kthehen në ‘jetimë socialë’, të ndodhur në situata jo gjithnjë të lehta për rritjen dhe edukimin e tyre. Sidomos kalimi i menjëhershëm i gruas nga statusi i bashkëshortes në statusin e gruas së divorcuar, në shumicën e rasteve e kthen atë në kryefamiljare” – thotë sociologu Gëzim Tushi.
Sipas tij, kjo është pozitë disfavorizuese për gratë e divorcuara, sidomos kur ato janë të papuna, pa nivelet e duhura të kualifikimit profesional.
“Kjo do të thotë rënie e menjëhershme në nivelet të caktuara të varfërisë absolute apo relative. Por kostot e divorcit janë polivalente dhe shumë të rënda, jo vetëm për gratë e divorcuara, që ndodhen para vështirësive të reja, por edhe për shtetin, institucionet e kujdesit social dhe shëndetësor të cilat, në shumë raste, duhet të vënë menjëherë skemat jokontributive të mbështetjes sociale, shëndetësore, të strehimit, pagesën e papunësisë dhe shumë ‘fatura’ të tjera që duhet të përballohen nga buxheti i shtetit dhe taksat e shqiptarëve” – thotë Tushi.
Ai nënvizon edhe një problematikë sociale tjetër, shoqëria shqiptare ka mangësi në kulturën e divorcit apo në kuptimin e drejtë dhe human që divorci është mekanizëm që prish martesën dhe bashkëshortësinë, por kurrë ato të prindërimit dhe përgjegjësisë prindërore, të cilat mbeten të pandryshuara për rritjen e fëmijëve apo kujdesin e të moshuarve.
“Te ne divorcet janë të ashpra, të dhunshme, tejet antagoniste dhe krejt shkatërrimtare për të gjithë komponentët strukturorë të familjes para divorcit. Janë ende të pakta rastet e kulturës së divorcit apo të bërjes konsensuale, me përgjegjësi reciproke, pa urrejtje dhe duke mbajtur kostot e përgjegjësisë reciproke.
Po jo vetëm kaq, fatura e divorcit bëhet më e madhe po të kemi parasysh se kur konflikti martesor bëhet ekzistencial, i pakthyeshëm, përfundimtar dhe çon në divorc, doemos që ai shoqërohet me dëme shtesë në strukturat e jetës shoqërore. Koha ka vërtetuar edhe në Shqipëri lidhjen midis qëndrueshmërisë së martesës dhe problemeve sociale që sjell divorci. Kjo sepse është sociologjikisht e njohur se “trajektorja e divorcit ‘kryqëzohet’ me shumë marrëdhënie të tjera materiale e jomateriale, sikurse janë marrëdhëniet me miqtë, fqinjët, kolegët, etj.”, përfundon Tushi./ Monitor
