Emrin e Halil Myrtos (20 mars 1935 – 12 maj 2002) e gjen më së shumti në bibliotekat on line të Italisë. Libra historikë, bibliografi arkeologjike dhe tekste mbi mësimin e gjuhës shqipe vizitohen shpesh nga lexues italianë të moshave të ndryshme.
Jeta e Halil Myrtos u nda në dy pjesë, në të dy anët e Adriatikut. Kur u largua me anije në mars 1991 nga porti i Durrësit, nuk mendoi gjatë mbi propozimin e miqve të tij intelektualë për ti përfaqësuar bashkëqytetarët si deputet në Kuvendin e Shqipërisë.
Zgjodhi rrugën më të vështirë, atë që e kishin detyruar të ndjekë për dekada me radhë nën diktaturë. Halil Myrto u lind në Markat, pranë Konispolit. I formuar në fakultetin e Histori-Filologjisë në vitin 1960, pasi punoi disa kohë si mësues në rrethet e Sarandës, Tepelenës dhe Durrësit, Halili vuajti dëbimet dhe persekutimin për motive politike.
Mes dhjetra vështirësish, në vitin 1970 ai arriti të fillojë punë si punëtor dhe ndihmësarkeolog në Muzun e Durrësit. Megjithëse pa pozicionin dhe pagën e merituar drejtoria e muzeut më vonë e mbështeti në kërkimet dhe botimet shkencore.
Halil Myrto për dy dekada radhazi ka bërë gërmime, sondazhe dhe kërkime arkeologjike thuajse në të gjithë rrethin e Durrësit, ku më së shumti spikasin ato të realizuara në Zigxhafaj, Shën Vlash, Gjuricaj, në Shkëmbin e Kavajës, në zonën e ish-kënetës si dhe brenda qytetit.
Rezultatet shkencore të gërmimeve janë përmbledhur në 24 artikuj shkencorë të botuar në organet e specializuara “Iliria”, “Monumentet “, “Studi albanica”, “Studime historike”, etj. Mjaft të rinj dhe nxënës të asaj kohe e kujtojnë prof Halil Myrton tek drejtonte rrethet e arkeologëve të vegjël, si dhe botimet e shumta për këto tema në organet e shtypit apo në RTVSH. Kolegët kujtojnë skrupolozitetin me të cilin punonte Halil Myrto, i cili megjithëse paguhej si punëtor kishte rezultate shkencore të shkëlqyera në punën e tij.
Studiuesit Hasan Ulqini dhe Halim Maloku në nr 4 të revistës shkencore “Dyrrah” shkruajnë: “Halil Myrto kishte një formim të lakmueshëm shkencor dhe një vizion të qartë për problemet kardinale të historisë së Shqipërisë dhe të rajonit të Ballkanit. Ai ka dhënë një kontribut të veçantë në zbulimin e shumë monumenteve dhe ka realizuar një numër studimesh për historinë e antikitetit dhe të mesjetës së Shqipërisë dhe Durrësit në veçanti-shkruajnë Ulqini dhe Maloku, të cilët vlerësojnë edhe punën e tij si bashkëpunëtor i revistës “Dyrrah”.
20 vjet pas vdekjes studiuesi shkencor meriton të kujtohet me respekt në të dy vendet.
Halil Myrto, ambasador i kulturës shqiptare në Itali
“Myrto, një urë me Shqipërinë”, kështu e titullonte prof. Francesco D’Andria artikullin në shtypin italian që kumtonte vdekjen e parakohshme të Halil Myrtos më 12 maj të vitit 2002.
Ishte vetëm 67 vjeç dhe me siguri do të plotësonte shumë më tepër atë çka kishte nisur në Itali, që nga marsi i vitit 1991, kur së bashku më bashkëshorten Suzana dhe dy vajzat, Najada dhe Nereda, iku me anijet e eksodit të madh.
Ishte larguar pikërisht kur në Shqipëri po frynte era e lirisë. Kishte qenë një nga themeluesit e degës së Partisë Demokratike të Durrësit, madje disa prej kolegëve e kishin propozuar edhe si kandidat për deputet në Kuvendin e ri pluralist.
Por Halili kishte zgjedhur një rrugë tjetër, më të vështirë.
“Për Shqipërinë shkruhet shumë, veçanërisht në kronikat e gazetave, dhe shpesh argumentet kanë shije negative - shkruan prof. Francesco D’Andria në vitin 2002. Është e kotë të flasim për fjalët kyçe të këtyre shkrimeve, të cilat përjashtojnë gjithmonë temën qëndrore: Shqipëria si realitet i madh kulturor, ku qytetërimet e ndryshme janë vënë njera mbi tjetrën duke krijuar një përzierje të traditave, të gjuhëve, të mënyrës së jetesës, të territorit, monumenteve, veprave të artit. Kjo ishte tema qëndrore e jetës së Halil Myrtos, shqiptar, njeri i kulturës dhe arkeolog, që në 10 vitet e fundit zhvilloi veprimtarinë e tij në Lecce” – shkruan prof D’Andria.
Sapo mbërrin në Itali Myrto vihet në dispozicion të mijra shqiptarëve që zbarkuan njëlloj si familja e tij, me anije.
Shumë shpejt publikon në shtëpinë botuese “Manni” të Lecces librin “Albanesi alla porta”, një dëshmi kuptimplotë për eksodin e dytë të madh në historinë e shqiptarëve, pas mesjetës. Myrto bëhet drejtues i gazetës e më pas revistës së shqiptarëve “Përtej detit-Oltremare” për katër vjet radhazi.
Në 2 vitet e parë të qëndrimit Halil Myrto drejton një kurs të gjuhës shqipe të qytetarët leçezë të interesuar, që u bë shembull për hapjen e Katedrës së Gjuhës shqipe në Universitetin e Lecces në vitin akademik 1992-1993.
Gjatë viteve 1992-1995 Myrto ka zhvilluar 14 konferenca dhe seminare.
Në vitin 1998 shtëpia botuese “Edipuglia” publikon vëllimin e parë të Bibliografisë së qendrave antike të Shqipërisë “Albania archeologica”.
“Ky libër – shkruan prof. D’Andria – përbën një mbështetje shumë të çmuar informacionesh për këdo që dëshëron të fillojë studimet e antikitetit në Shqipëri”. Fatkeqësisht vëllimi i dytë i këtij libri ka mbetur ende i pabotuar. Por Halili nuk ndalej te arkeologjia.
Në vitin 1999 boton Kursin bazë të mësimit të gjuhës shqipe “Parlo Italiano”, i cili pas suksesit të parë ribotohet edhe në vitin 2000.
10 artikuj të tjerë shkencorë të botuar në Itali dhe Greqi do ti shtoheshin kontributit të tij, ndërsa vazhdonte të mblidhte të dhëna mbi Mesapët, mbi kultet e maleve në Shqipëri si dhe mbi topografinë e Epidamn - Durrahut.
Përkushtimi i tij shoqëror synonte të shtonte njohjen e vendit tonë edhe përmes veprimtarisë si Lektor i gjuhës shqipe në Universiteti e Lecces.
Një nga shkrimet e tij të fundit ka në qendër një françeskan: At Françesko Maria nga Lecce, i cili si misionar në Shqipëri në vitet 1600 realizoi gramatikën e parë të gjuhës shqipe duke u bërë “figura më e njohur në agimin e shkencës së albanologjisë”.
“Tani janë të shumtë miqtë e Shqipërisë në Lecce dhe në Salento – shkruante studiuesi shqiptar Myrto. Sot ka të rinj italianë që kanë mësuar shqipen, ka studiues të tjerë që ndjekin gjurmët e At Françesko Marias në studimin e gjuhës shqipe, të kulturës dhe të historisë së Shqipërisë”.
Me siguri një prej tyre është edhe studiuesi Donato Martucci, 42-vjeçari i cili ka botuar tashmë dy libra për Shqipërinë. Njëri prej tyre i kushtohet Halil Myrtos, arkeologut nga Durrësi.
“Admirimin për vendin tuaj e kam fituar nga një bashkëqytetar i juaj, i ndjeri Halil Myrto, pedagogu im në universitetin e Lecces-tha Donato Martuci në një takim të zhvilluar në Durrës mbi marrëdhëniet mes dy brigjeve.
Një respekt i veçantë për arkeologun dhe studiuesin durrsak, emrin e të cilit e mban një rrugë në qytetin bregdetar.
Arkeologu Halil Myrto
