*Sokol Berberi, ish-anëtar i Gjykatës Kushtetuese (2007-2016)
Para disa ditësh, mbasdite rreth orës 6, isha me makinë duke shkuar në drejtim të Liqenit të Thatë, këtu në Tiranë. Trafiku ishte shumë i ngarkuar, makinat mezi lëviznin. Kjo vështirësi shkaktohej edhe për faktin se shumë makina këshin qëndruar me bllokazh në anë të rrugës, ku nuk kishte hapësirë për parkim. Teksa po përpiqesha të lëvizja përpara, makina që ishte përpara meje ndaloi përpara një marketi që ishte në anë të rrugës. Sapo doli shoferi i kësaj makine, ula xhamin dhe i thashë, - nuk e shikon që kështu e bllokon rrugën dhe na pengon të lëvizim?- Ai mu përgjigj:- Nuk ka problem, le të vijë policia dhe të më vendosë gjobë!- dhe u largua për t’u hyrë te marketi. Ky person po sillej si individ jo si qytetar.
Në jetën jetën e përditshme shpesh përdorim fjalët “individ” dhe “qytetar” si të ishin sinonime, por në të vërtetë ato shprehin dy mënyra të ndryshme të ekzistencës dhe sjelljes në shoqëri. Individi, siç do ta kuptojmë këtu, është personi që vepron i udhëhequr nga egoja, duke i dhënë përparësi interesave personale mbi ato kolektive. Ndërsa qytetari është ai që e ndien veten si pjesë të një tërësie më të madhe dhe që harmonizon interesat e veta me ato të komunitetit. Ky dallim nuk është vetëm teorik, por ka pasoja të thella për mënyrën se si ndërtohet bashkëjetesa, si funksionon demokracia dhe se si respektohet drejtësia.
Egoizmi i individit dhe përgjegjësia e qytetarit
Individi është qenie biologjike dhe psikologjike që ekziston si një “unë” i veçuar. Në këtë stad, njeriu është i përqendruar në përfitimin personal, në sigurinë vetjake, në mbijetesë dhe në kënaqësitë e momentit. Kjo është ajo që Freud e përkufizoi si “ego”, një forcë që kërkon të plotësojë dëshirat individuale. Në shoqëri, një numër i madh individësh që veprojnë nga ky instinkt krijojnë një ambient konflikti, mosbesimi dhe fragmentimi. Në të kundërt, qytetari është një njeri që ka kaluar përtej interesit vetjak dhe është ndërlidhur me shoqërinë përmes përgjegjësisë, respektit dhe angazhimit. Ai është aktor moral, jo vetëm biologjik dhe ligjor.
Në këtë drejtim, qytetari nuk është një rol që merret automatikisht me lindje apo pas marrjes së një dokumenti identiteti – ai është një përzgjedhje etike dhe kulturore. Qytetari ndërtohet përmes arsimimit, reflektimit dhe pjesëmarrjes në jetën publike.
Zhvillimi moral dhe qytetaria sipas Lawrence Kohlberg
Psikologu amerikan Lawrence Kohlberg ofroi një teori të fuqishme për të kuptuar se si zhvillohet ndjenja e moralit tek njeriu. Sipas tij, zhvillimi moral kalon në tre nivele kryesore: niveli para-konvencional, konvencional dhe pas-konvencional, secili i ndarë në dy faza.
- Niveli para-konvencional (zakonisht i fëmijërisë): Sjellja udhëhiqet nga frika e ndëshkimit ose nga dëshira për përfitim personal.
- Niveli konvencional: Njeriu fillon të respektojë normat shoqërore dhe autoritetin për të ruajtur rendin dhe marrëdhëniet sociale.
- Niveli pas-konvencional: Në këtë fazë, individi arrin një kuptim të thellë të parimeve etike universale, si drejtësia, barazia dhe liria.
Qytetari, në kuptimin që po përdorim këtu, është ai që vepron në stadin pas-konvencional. Ai nuk ndjek rregullat thjesht sepse janë ligjore apo për të shmangur dënimin, por sepse i kupton dhe i pranon ato si pjesë e një kontrate morale me të tjerët. Ai është i vetëdijshëm për lidhjen që ekziston midis të drejtave të tij dhe përgjegjësive që ka ndaj të tjerëve.
Në të kundërt, individi që mbetet në fazën para-konvencionale, edhe në moshë madhore, është ai që bën kompromise me etikën për hir të interesit personal – korrupton apo korruptohet, shkel ligjin kur mendon se mund të shpëtojë pa pasoja, nuk angazhohet për të mirën e përbashkët sepse nuk e ndien si detyrë.
Demokracia dhe drejtësia në duart e qytetarëve
Demokracia nuk është thjesht një sistem votimi apo një rregullim institucional. Ajo është një mënyrë e të jetuarit bashkë. Aty ku ka qytetarë të vetëdijshëm, të përfshirë dhe të përgjegjshëm, demokracia lulëzon. Aty ku dominon sjellja egoiste e individëve të veçuar që kërkojnë vetëm përfitime personale, ajo degjeneron në demagogji, klientelizëm apo edhe autoritarizëm.
Qytetaria kërkon një lloj vetësakrifice: të mendosh për pasojat që sjell një veprim, të mos hedhësh plehra në rrugë jo thjesht sepse është e ndaluar, por sepse e dëmton mjedisin për të gjithë; të mos përfitosh padrejtësisht nga një sistem, edhe nëse mundesh, sepse kjo cenon barazinë dhe drejtësinë.
Ortega y Gasset, në librin e tij, Revolta e turmave, na paralajmëron për një rrezik të madh të kohës moderne: ngjitjen në pushtet të individit egoist, të masës që nuk kërkon më të udhëhiqet nga vlera të larta, por që kërkon të imponohet mbi çdo formë. Ai shkruan:
“Qytetërimi nuk është diçka që ekziston vetvetiu. Ai është rezultat i një përpjekjeje të vazhdueshme. Në çastin që përpjekja ndalet, barbaria shfaqet natyrshëm.”
Sipas kësaj perspektive, qytetari është ai që mban gjallë përpjekjen për qytetërim. Ndërsa individi egoist, kur nuk ndalet nga ndonjë strukturë morale apo sociale, kthehet në një rrezik për shoqërinë. Revolta e masës, për Ortega-n, nuk është thjesht numerike, por morale – është rebelimi i atyre që nuk ndiejnë më asnjë detyrim ndaj të përbashkëtës.
Bashkëjetesa: një akt vullnetar dhe i kultivuar
Shoqëria nuk është thjesht bashkësi individësh që jetojnë pranë njëri-tjetrit. Ajo është bashkëjetesë, dhe kjo kërkon diçka më shumë: një ndjenjë përkatësie, ndjeshmëri dhe vullnet për mirëkuptim. Pa qytetarë që janë të gatshëm të dialogojnë, të pranojnë dallimet dhe të kërkojnë gjuhën e përbashkët, bashkëjetesa kthehet në një hapësirë konflikti.
Qytetari është ai që kupton se liria e tij ndalet aty ku fillon liria e tjetrit. Ndërsa individi egoist e sheh lirinë si një mundësi për të bërë çfarë të dojë, qytetari e sheh si një detyrë për të bashkëjetuar me të tjerët në mënyrë të drejtë.
Këtu hyn në lojë koncepti i drejtësisë si balancë mes të drejtave dhe detyrimeve, mes lirisë individuale dhe përgjegjësisë kolektive. Pa qytetarë, drejtësia mbetet një ideal i largët, i shkruar në letër. Me qytetarë të angazhuar, ajo kthehet në realitet të përditshëm.
Nga individi te qytetari: një rrugëtim që kërkon edukim dhe përvojë
Të gjithë lindim si individë, por bëhemi qytetarë përmes një procesi të gjatë të edukimit dhe pjesëmarrjes. Arsimi, kultura, familja, përvoja personale – të gjitha këto janë mekanizma që mund të ndihmojnë individin të kuptojë rëndësinë e së përbashkëtës.
Rruga drejt qytetarisë është sfiduese sepse kërkon vetë-reflektim dhe shpesh herë edhe kundërvënie ndaj instinkteve tona më të hershme. Është më e lehtë të veprosh për veten sesa për një ideal. Por vetëm duke bërë këtë kalim nga "unë" te "ne", njeriu arrin një shkallë më të lartë të ekzistencës.
Në këtë pikë, rikthehemi tek Kohlberg. Shoqëritë ku shumica e qytetarëve janë në stadin pas-konvencional janë më të qëndrueshme, më të drejta dhe më demokratike. Ndërsa shoqëritë ku shumica mbeten në stadin para-konvencional, dominohen nga papërgjegjshmëria, korrupsioni dhe mungesa e solidaritetit.
Përfundim: Të ndërtojmë një shoqëri qytetarësh
Në një botë që përballet me sfida të mëdha – nga ndryshimet klimatike te pabarazitë ekonomike, nga krizat politike te fragmentimi social – nevojiten më shumë qytetarë dhe më pak individë egoistë. Pa qytetarë që të mbrojnë të mirën e përbashkët, demokracia mbetet e pambrojtur dhe drejtësia e cenueshme.
Të jesh qytetar nuk është një status që ta jep dikush – është një zgjedhje që e bën çdo ditë. Është akti i vazhdueshëm i pjesëmarrjes, i reflektimit dhe i veprimit përtej vetes.
Në fund të fundit, siç thotë edhe Ortega y Gasset:
“Njeriu i civilizuar është ai që kërkon të jetojë me të tjerët pa i shtypur ata, dhe që pranon kufizimet e vetes për të ndërtuar një jetë më të lartë bashkë.”
Ndoshta kjo është thirrja më e rëndësishme e kohës sonë: të bëhemi qytetarë të një shoqërie që nuk mjaftohet me bashkëjetesën, por synon jetën e përbashkët si vlerë.
Shënim i autorit: Për të repektuar ndershmërinë intelektuale, pranoj se ky shkrim është realizuar me mbështetjen e ChatGPT.
Komente
