“Nganjëherë, kur fëmijës i bien në kokë sprova të rënda që në moshën më të njomë në skutat e fshehta të shpirtit të tij, lind një farë peshoreje, një peshore e llahtarshme, me të cilën ai peshon punët e kësaj bote. Duke e ndier veten të pafajshëm, ai iu nënshtrua fatit pa bërë zë. Nuk u qa aspak. Ai që s’ka përse të qortohet, nuk qorton të tjerët”!
(Viktor Hygo, “Njeriu që qesh“)
RINI E COPËTUAR
Kushtuar familjes dhe shoqërisë,
Autori
SHTYLLASI
Në shkurtin e vitit 1954, u transferuam në kampin e Shtyllasit, një fshat afër Levanit. Hipëm nëpër makina dhe u nisëm. Pasi kaluam Qafën e Koshovicës, një tablo e re u shfaq para syve tanë. Një fushë e madhe dhe në sfond të saj, Sazani dhe Karaburuni, dy simbolet e qytetit të Vlorës. Një dridhje ndjeva në zemër. Ato male më ngjallën nostalgjinë për qytetin tim, dhimbjen për jetën time të lidhur me atë qytet. Pas pak mbërritëm në kamp, ku u vendosëm nëpër kapanone.
Ngjitur me kampin tonë, ishte një rrethim tjetër me tela me gjemba. Ishte kampi i të internuarve politikë. Atje kishin mbledhur familjarët e personaliteteve më të shquara të forcave nacionaliste. Burrat apo vëllezërit e tyre, ose i kishin pushkatuar, ose ishin detyruar të merrnin rrugën e mërgimit. Shumica ishin gra fisnike, që ishin të detyruara të rrisnin fëmijët e tyre, në atë skëterrë. Të vinte për të vajtuar, kur i shihje në atë gjendje. Burrat ishin fare të paktë. Punonin të gjithë në një kanal, që ishte larg atij ku punonim ne.
Shtyllasi ishte një fshat i vogël. Emrin e kishte marrë pasi në një kodër që ishte në anë të tij, kishte një shtyllë betoni që, sipas legjendës, dikur kishte shërbyer si far, për anijet. Thuhej se atëhere bregu i detit, dikur në lashtësi, kishte qenë në Shtyllas. Ajo kishte qenë skela e Apollonisë së lashtë, mbeturinat e së cilës, sot ndodhen në kodrën pas asaj të Shtyllasit. Punonim në një kanal, që ndodhej afër lumit të Vjosës, rreth pesë kilometra larg kampit. Këtë rrugë, duhej ta bënim dy herë në ditë, vajtje dhe ardhje. Veç kësaj ishim të detyruar të realizonim edhe normën, që ishte shumë e lartë. Kur ktheheshim në mbrëmje në kamp, nuk kishim as fuqi për të ngrënë, me gjithë urinë e tmerrshme, që na torturonte.
* * *
Atë mëngjes, Sulejman Dizdari, u gdhi me temperaturë. U vizitua te doktor Isufi. Temperaturën e kishte, tridhjetetetë gradë Celsius. Ai dha urdhër ta shtronin në infermieri. Aty pranë ndodhej toger Ademi, që një ditë më parë, kishte bërë fjalë me Sulën. Kur mori vesh përse bëhej fjalë, ndërhyri:
“Tashti nuk mund ta shtroni. Është në forcën e atyre, që duhet të shkojnë në punë“.
Doktori këmbënguli, por ai nuk pranonte. Sula i shkretë u detyrua të nisej në punë. Ecte duke iu marrë këmbët. Kur mbërritëm te kanali, nuk kishte më fuqi. Si duket temperatura, duhej t’i ishte ngritur shumë. Im vëlla, Besniku, propozoi që ta linim të pushonte buzë kanalit, deri në mbrëmje. Do të punonim më shumë ne të tjerët, që të realizonin dhe normën e tij. Këtë ia thamë edhe rojës që na shoqëronte. Ai pranoi.
Afroi dreka. Ishte verë. Dielli të digjte. Mbërriti toger Ademi. Pa që Sula po rrinte shtrirë dhe urdhëroi që të ngrihej. Ai u ngrit, mori karron e dorës dhe e shtyu me mundim. Kur mbërriti te vendi ku shkarkoheshin, fuqitë iu prenë dhe ra në pirgun me dhe. Karrot e tjera që vinin nga prapa, ndaluan.
– “Çfarë prisni, shkarkojini”?! – urdhëroi togeri
Asnjë nuk lëvizi. Allaman Hysa, miku i Sulës, doli para dhe tha:
– “Ai ashtë vëllau ynë. Ne nuk mbulojmë vëllanë tonë”.
Togeri u xhindos. Dha urdhër të lidhin Allamanin. Pastaj u foli të tjerëve:
– “Vazhdoni”!
Asnjë nuk lëvizi. Si e pa që çdo urdhër ishte i kotë, shkoi dhe mori një skuadër me të dënuar ordinerë.
– “Mbulojeni me dhe”! – u dha urdhër.
Ata filluan të hidhnin karrot e dheut, mbi trupin e drobitur të Sulës. Dëgjoheshin rënkimet e tij të mbytura. Kjo punë vazhdoi deri në mbrëmje. Zbuluar i mbeti vetëm koka. Para se të ktheheshim për në kamp, shokët nxorën trupin e tij nga dheu dhe e çuan në krah. Ishte mrekullia e doktor Isufit dhe fati i tij, që e solli përsëri në jetë. Doktori, i revoltuar, i tha togerit:
– “As nazistët, nuk kanë bërë tortura të tilla”.
Togeri desh ta ndëshkonte, por e shpëtoi ndërhyrja e komandantit të kampit. Allamani u gdhi disa net në qeli, i lidhur me hekura në duar. Ai i kushtoi poezinë e mëposhtme, mikut të tij:
MIKUT TIM
“Ty të mbuluan dje,
Diku në Myzeqe,
Të gjallë në një fushë,
Me dhe, o vlla me dhe!
Veç kryet përmbi tokë,
E kishe të pa flokë,
Duke soditur në flu,
Të gjithë të mjerët shokë!
Dhe ti qëndroje aty
Duke na parë në sy,
Nën dhe edhe mbi dhe,
Të gjthëve dy nga dy.
Mbi trupin e mbuluar,
Kalonin të ngarkuar,
Mjaft karro plot me dhe,
Me urdhër të mallkuar.
Ti bardhë si dëborë,
E ndieje dhimbjen prorë,
Të futej në trup në shpirt,
Dhe heshtje si i gjorë.
Në mbrëmje të nxorëm ne,
Nga gropa plot me dhe,
Në krah të çuam në krah,
Martir i kohës së re”!
* * *
Një të dielë, ndërsa luaja shah me Myrtezanë, dëgjova emrin tim, të Besnikut dhe Sadikut, për takim me familjen. Rasti e kishte prurë, që të ishin së bashku dy familjet tona. U afruam në gardhin me tela me gjemba. Matanë, ishte Fatushja me Agimin. Sadikut i kishte ardhur e shoqja, me Vjollcën. Mbeta i mahnitur nga bukuria e saj. M’u duk si një yll i shkëputur nga qielli. Kishte pamjen e një zonje të rëndë. Sytë e zezë kishin një shkëlqim të veçantë. Më dukej sikur nga çasti në çast, prej tyre do shpërthenin xixa. Por pata gjithashtu përshtypjen, se prapa atyre syve, fshihej një dhimbje e madhe. Ndoshta për të atin.
Bisedova dhe u çmalla me motrën dhe vëllanë, pastaj, ndërsa ata vazhdonin me Besnikun dhe Sadiku me të shoqen, iu drejtova asaj.
– “Si jeni Vjollca”?
U skuq pak.
– “Faleminderit, mirë”!
– “Si përfundoi matura”?!
– “Shumë mirë, por…”!
– “Çfarë”?!
Nga sytë e saj të bukur, filluan të rridhnin dy pika lot.
– “Po qan?! Babi më ka thënë, që je e fortë. Edhe unë tashti do kisha mbaruar maturën, por…” – nuk vazhdova dot më gjatë. Nga sytë e saj, vazhdonin të rridhnin lot.
I fshiu ato me shami dhe e ndërroi bisedën:
– “Më fal! Tani punoj me mamin. Dua të të them diçka…”?!
– “Çfarë”?!
– “Edhe ti duhet të jesh i fortë. Këto dy vjetët që të kanë mbetur, do kalojnë shpejt. Në Vlorë, dikush të pret. Babi më ka shkruar gjithçka, që ka lidhje me ty”.
Për Nerin, kisha biseduar me Sadikun. I kisha treguar ato që ndieja për të. Por nuk besoja, që ai t’ia kishte treguar Vjollcës. Për çudi, kjo ndjenjë ishte ringjallur përsëri. Ajo që deri tani ishte e fjetur, ishte zgjuar nga ato fjalë, që më tha Vjollca. Por më dukej se ndërmjet nesh, ishte hapur një hendek i thellë. Herë-herë, më dukej sikur ky hendek, ishte bërë det i gjerë.
Nerin e përfytyroja, herë si mjeke, herë si financiere, herë si juriste dhe herë si mësuese, kurse veten time, e shihja si një punëtor të thjeshtë, të ndërmarrjes bujqësore apo, të ndërtimit, natyrisht, po të dilja gjallë nga kjo skëterrë. Kjo më dukej si një kontradiktë, e papajtueshme. Tek unë jetonin dy njerëz. Njeri që dashuronte marrëzisht dhe tjetri, që kishte frikë nga dashuria. Po, po, isha unë ai që kishte frikë, nga dashuria! Megjithatë, fjalët e Vjollcës, e ngrohën zemrën time. Ato ngjallën shpresën, në një zemër të copëtuar.
Kur u ndamë, e pyeta Sadikun:
– “Kush i kishte thënë Vjollcës, për Nerin”?!
– “Patjetër që i shkruajta unë. Ajo për mua është edhe vajzë edhe djalë, është edhe shok edhe mik. Ne nuk i mbajmë rezerva njeri-tjetrit”.
Nxori nga xhepi i pantallonave një letër dhe duke ma drejtuar më tha:
– “Lexoje, e mora para një muaji. Ma dërgonte Vjollca. Duke e lexuar, do kuptosh se në ç’fazë janë marrëdhëniet tona”.
Hapa letrën dhe ndërmjet të tjerave lexova:
“Babi, ti je njeriu më i afërm imi, së bashku me mamin. Por ti je larg dhe nuk mund të konsultohem dot, në çdo çast, me ty. E ndiej shumë mungesën tënde. Dua të të them diçka që më ka pushtuar zemrën. Dashuroj një djalë. E quajnë Shkëlqim. Ai ka qenë nxënës i shkollës tonë, dy vjet para meje. Sot është me studime në Moskë, për Drejtësi. Është biri i një drejtori institucioni. Porsa të mbarojë studimet, mendoj të fejohemi. Por për këtë më duhet edhe bekimi yt. Mendoje mirë këtë dhe më kthe përgjigje. Zemra ime do i bindet vendimit tënd”.
– “Ia dhashë përgjigjen sot. I thashë se është e lirë të veprojë, si t’i thotë zemra. Të them të drejtën, këto fjalë, ia thashë duke patur rezerva, brenda vetes time. Ai është bir drejtori, ndërsa vajza ime, bijë të burgosuri politikë. A nuk të duket, sikur ndërmjet tyre është një det i tërë?! Po përse i thashë ashtu atëhere?! Sepse nuk doja të lëndoja zemrën e saj. Boll e ka të lënduar nga shkaku im. Ajo është e mençur dhe di si të veprojë vetë”.
Nuk e di sepse, por bëra një paralelizëm ndërmjet meje dhe Vjollcës dhe konstatova se të dy, i kishim fatet të njëjta.
Një ditë të diel, po rrinim në kamp me Myrtezanë dhe Njaziun. Dita ishte e bukur. Ishim zhytur secili në fantazinë e tij. Papritmas dëgjojmë se nga kampi i të internuarve, vinin disa zëra që këndonin këngën gjirokastrite; “Ndrikullo, ndrikullo”. Hodhëm vështrimin nga Njaziu. Sytë e tij ishin të përlotur. Ajo këngë, i kishte ngjallur mallin, për qytetin e lindjes. Ai ishte shumë më i madh se ne dhe nuk na takonte t’i bënim vërejtje. Megjithatë i thamë:
– “Zoti Njazi, ju na mësoni edhe ne të jemi të fortë. Çfarë bëni kështu”?!
– “Paska edhe këtu gjirokastritë”?! – tha me një ndjenjë të thellë mallëngjimi.
Pasi u lirua nga burgu, nuk e lanë shumë kohë të lirë. E arrestuan përsëri, kësaj radhe, gjoja për agjitacion e propagandë. Ndërroi jetë në kampet e punës së detyruar.
BULQIZA
Nga mesi i nëntorit, rreth pesëqind të burgosur, u transferuam përsëri. U ndava me Dinon, Hysniun dhe shokë të tjerë, kësaj radhe për gjithë kohën, që do të qëndroja në burg. Burimi me Kliton ishin liruar, pasi kishin plotësuar dënimin. Por më e rëndë, ishte ndarja me Besnikun. Ai nuk ishte vetëm vëllai im. Ishte edhe këshilltari më i afërt, që kisha. Me të kisha ndarë pjesën më të vështirë të jetës time. Me mua u transferuan edhe Myrtezai, doktor Isufi dhe Sadiku. Kjo, më ngushëllonte disi.
Hipëm në pesë “Skoda”. Ishim të lidhur dy nga dy. Në të katër qoshet e makinës, qëndronin policë të armatosur me automatik. Në krye ishte një tjetër me mitraloz të lehtë, të vendosur mbi kabinë. Autokolonës i printe një “Xhip”-s ushtarak. Pas tij vinte një “Gaz – Molotov” i mbushur me policë. Vazhdonte autokolona dhe në fund një “Gaz” tjetër me policë, mbyllte këtë karvan. Makina jonë, ishte nga mesi i autokolonës
Kur mbërritëm në Levan, makinat ndaluan. Diçka po prisnin. Nuk vonoi shumë dhe nga ana tjetër e rrugës, erdhën gjashtë makina me të burgosur të tjerë. Vinin nga kampi i Kafarajt. Makinat morën rrugën për në veri. Ktheva kokën nga Sazani, e vështrova edhe një herë me mall dhe thashë me veten time:
– “Mirupafshim, Vlora ime e dashur”!
Vlora dhe Sazani, ishin në simbiozë të plotë. Shikoja ishullin dhe para syve më dilte shtëpia ime. Më dilnin rrugicat dhe sheshet, ku kisha kaluar fëmijërinë dhe shpërndarë traktet me shokët e mi. Më dilnin fytyrat e babait, nënës, Fatushes, Agimit, dhe natyrisht edhe Nerit.
Papritmas ato u zhdukën. Me të kaluar kthesën, ato ishin larguar nga sytë e mi…! Së bashku me to, ishte larguar dhe Vlora ime. Kaluam Fierin, Lushnjen, Kavajën dhe Durrësin. Në Vorë, makinat morën nga veriu. Kaluam Milotin, Urën e Zogut dhe ndaluam në një vend pranë një pylli. Vendi u rrethua në të gjitha anët me policë.
– “Kush ka nevojë të zbresë” – thanë policët.
Ne zbritëm dhe filluam të kryejmë nevojat personale, aty në anë të rrugës. Dy djem të lidhur bashkë, përfituan nga rasti, u futën në një gëmushë dhe ia mbathën për në pyll. Rojet i diktuan. Ishte marrëzi, një veprim i tillë. Një batare krismash u dëgjua në të gjitha anët. Plumbat vërshëllenin pranë veshëve tanë. U dëgjua një britmë:
– “Shtrihuni për tokë”!
Ne u shtrimë aty ku ishim. Plumbat vazhdonin të vërshëllenin. Breshëria e tyre, goditi njërin nga të arratisurit. Ai ra i vdekur në vend. Kjo bëri të pamundur edhe ikjen e tjetrit që ishte i lidhur me të.
– “Pushoni zjarrin dhe kapeni të gjallë”! – u dëgjua një zë.
Zjarri ndaloi. Rojet vrapuan dhe pas pak e kapën. E futën në mes dhe filluan ta godasin kush të mundte më shumë, kush me grushta, kush me shkelma. Dikush e godiste me kondakun e pushkës, kurse të tjerët, e shponin me bajonetë. I mjeri ulërinte nga dhimbjet. Së fundi pushoi. Kishte vdekur. Urdhëruan të hapej një gropë dhe i mbuluan të dy atje, ashtu të lidhur siç ishin. Nuk i njihja. Ishin nga të kampit të Kafarajt. Dikush më tha se; njeri ishte nga Kukësi, ndërsa tjetri nga Kurveleshi.
Dëgjuam që dikush vazhdonte të rënkonte. Ishte plagosur gjatë bataresë. Shokët thirrën doktor Isufin, i cili e mjekoi me çfarë mundi.
Hipëm përsëri në makina dhe u nisëm. Ishim të vrarë në shpirt, për sa kishte ndodhur. Kampi i ri, ishte inauguruar me dy viktima. Kaluam Rrëshenin, Burrelin dhe mbërritëm në Qafën e Buallit. Atje makinat dredhuan djathtas.
– “Po na shpien në minierën e Bulqizës”, – tha një dibran që kishim në makinë. Pas pak mbërritëm në kamp.
* * *
Kampi ishte vendosur në një shpat mali. Kapanonet dhe gjithë miniera, ishin të rrethuar me një gardh të trefishtë telash me gjemba. Në çdo pesëdhjetë metra, ishin ngritur truprojat, ku qëndronin vazhdimisht policë të armatosur. Kapanonet ishin vendosur në një anë të shpatit. Një rrethim i brendshëm, i ndante nga pjesa tjetër.
Klima ishte shumë e ashpër. Pozicioni i kampit kundrejt maleve, bënte që në stinën më të nxehtë, të mos kishte më shumë se katër, deri pesë orë diell. Pjesa tjetër e vitit, nuk shihte diell me sy. Kur mbërritëm ne, dimri kishte filluar. Ai zgjaste gati gjashtë muaj. Niste në fillim të nëntorit dhe mbaronte në fund të prillit. Temperatura në dimër, ulej shumë. Arrinte deri në minus, njëzet gradë celsius. Hejet e gjata të akullit, qëndronin për tërë këtë stinë, të varura deri në tokë. Frynte një erë e thëllimtë, që nuk të linte të nxirrje kokën përjashta.
Ardhja e të burgosurve, vazhdoi për disa ditë. Arritëm në mbi dymijë e pesëqind vetë. U mblodhëm në sheshin e kompresorëve, për t’u ndarë nëpër brigada. Një oficer lexonte emrat dhe të burgosurit shkonin, ku i caktonte ai. Unë rrija në pritje. Papritur, sytë më vajtën te tramozhat, ku ngarkohej kromi në makina. Atje pashë Skënder Janinën, topografin që kisha punuar në Urën Vajgurore. Ngrita dorën, që t’i tërhiqja vëmendjen. Më pa dhe më bëri shenjë, që të prisja. E pashë që u drejtua nga oficeri dhe filloi të bisedojë me të. Pas pak dëgjova emrin tim. U afrova dhe oficeri më tha se do të punoja me topografin. Sadikun dhe Myrtezanë, i caktuan të punojnë në galeri.
Kështu fillova të punojë si figurant. Jepnim kuotat e shfrytëzimit nëpër galeritë. Ishte puna më e lehtë që mund të bëje. Përveç kësaj, temperatura në galeri ishte normale, në një kohë kur përjashta, kishin filluar ngricat. Kjo parajsë, në mund ta quaj kështu, mbaroi shpejt. Për fatin tim të keq, në kamp erdhi toger Ademi, armiku im i përjetshëm. Sa më pa, dha urdhër të më hiqnin. Nuk e harronte dot Vlashukun. Më caktuan në galeri, në një brigadë me Sadikun. Ishim brigada e mbushjes. Ajo punonte në mbushjen me gurë të galerive të shfrytëzuara, që nuk kishin më krom. Ishim dhjetë vetë në brigadë.
Në qershor, erdhën për takim, babai me Fatushen. Në Bulqizë takimet nuk zhvilloheshin në të dy anët e telave, si në kampet e tjera. Ato bëheshin të lira, brenda portës që hyje në kamp. Pas kaq vitesh, munda të përqafoj njerëzit e mi më të dashur. Bisedonim për gjithçka, Kishim dëshirë të mësonim çdo gjë, deri në detajet më të vogla. Së fundi, u përqafuam përsëri dhe u ndamë.
Kur vajtëm në kapanon, hapa pakon që më kishin sjellë. Midis të tjerave, ishte edhe një kostum që ma kishte dërguar Drita, për ta veshur ditën që do të lirohesha. E vesha për ta provuar. Më rrinte shumë mirë, me përjashtim të xhaketës, që i kishte mëngët pak të shkurtra. Siç duket Drita, më mbante mend ashtu të vogël, si më kishte lënë. E palosa dhe e vendosa nën dyshek, që të rrinte i hekurosur.
Që kur kishte përfunduar Lufta, ishte hera e parë që kisha një kostum timin. Deri atëhere, vishja ato që nuk i bënin më Agimit, apo Besnikut. Së bashku me kostumin, Drita kishte dërguar edhe një fotografi, të një fëmije dy vjeçar. Ishte Ora, vajza e saj e vogël, mbesa e ime. Mora fotografinë dhe fillova ta puth me mall. Gjithmonë, kam patur një dashuri të veçantë për fëmijët e vegjël. Bile edhe për më të largëtit dhe jo më për mbesat e mia.
Prapa fotografisë, Drita kishte shkruar: “Vëllait tim, i dërgoj Orën, si top llastiku, që, sa herë ta shikojë, të dijë se ajo e do fort“! Fotografinë e ruaja, si të krishterët ikonat e tyre./Memorie.al
