Autori Petro Marko, shfaqet gjatë rrëfimit të historisë së tij në “Intervistë me vetveten”, si një krijesë mitologjike, e lindur ta mbajë shpatën ngritur dhe të gatshme për të goditur të keqen kudo qoftë ajo, i bindur se ashtu e pastronte dhe qiellin e tokës së vendlindjes. Me këtë besim madhor, Petro Marko pas vitesh e betejash të pandërprera nëpër Evropë, më 1944, do të kthehet në Shqipëri. Në moshën 30- vjeçare, por me aq bëma mbi shpinë, sa në jetën e një njeriu të zakonshëm nuk mund të ngarkohen as për një shekull, Petro Marko sa qe gjallë, do të përjetojë në atdhe zhgënjimin dhe dhembjen më të thekshme.
Ditët e para në Tiranë, pasi e emërojnë përgjegjës shtypi, i caktojnë shtëpinë ku do të jetonte. Vonë në mbrëmje, që natën e parë, ai do jetë dëshmitar i një takimi trishtues me familjen dhe pronarin e vilës: “Shoku Petro na kanë dhënë urdhër t’jua lëshojmë shtëpinë me krejt çka ka në të, ku do të vendosemi dhe a mund të marrim me vete ndonjë gjë personale”, e pret zonja e shtëpisë duke u dridhur. Petroja trishtohet, lë shtëpinë dhe kërkon sqarim nga shokët – mos është ndonjë gabim apo keqkuptim?
Kështu e fillon rrëfimin e vet në veprën voluminoze “Intervistë me vetveten”, që është një nga dëshmitë më rrëqethëse për atë që do të vinte dhe do ta mbërthente Shqipërinë gjatë diktaturës Komuniste. Po ashtu do ta detyrojnë Petro Markon që të futet nën tutelën e gazetës “Borba” të Beogradit. Por ai nuk pranon: “Ne kemi më shumë traditë, jemi vazhduesit e gazetës “Bashkimi i Kombit” para Lufte, le të mësojë “Borba” nga ne”, e këtu do zinte fill kalvari i ri i burgosjeve dhe persekutimeve të një egërsie që nuk e kishte provuar më parë.
Një bashkëluftëtar nga Italia, pas afro 50 vjetësh, diku para vdekjes, do t’i thotë Petros: “Shkruaje rrugën, historinë tënde se ajo vlen më shumë se 100 romane”. Dhe vërtet, libri “Intervistë me vetveten”, është historia për gjysmë shekulli e Shqipërisë. Përmes kësaj vepre njihet më mirë drama e kombit.
Prapaskenat e Luftës, ja pse Koçi Xoxe urrente Enverin…!
Petro Marko, ka lindur ne nëntor të 1915, në fshatin Dhërmi dhe u nda nga jeta në dhjetor të 1991-shit. I ati quhej Marko, kurse e ëma Zoica. Që kur ishte nxënës i Shkollës Tregtare në Vlorë, që e nisi më 1924-n, e kreu në vitin 1932, filloi të shkruajë poezi dhe proza të shkurtra. N’atë shkollë pati si drejtor edhe arsimtarin e studiuesin, Kolë Kamsin dhe si mësues Ernest Koliqin…!
…Po më shumë se në çdo vepër filozofia e të jetuarit të Petro Markos, ndjehet veçanërisht në librin monumental “Intervistë me vetveten”, lënë dorëshkrim dhe botuar 10 vjet pas vdekjes së autorit. Në këtë vepër rrugën e tij jetësore, jetëshkrimin e tij, Petro Marko i lë si dëshmi të drejtpërdrejta, pa u distancuar, përmes personazheve letrarë, siç vepron në shumicën e romaneve.
Rrëfimi është i rreptë dhe total, ai ngrihet në shkallë të një metafore për rrugën e Shqipërisë gjatë 60 vjetëve, në metaforë të luftës së pandërprerë të njeriut mes së mirës dhe së keqes. Luftëtar dhe krye luftëtar në Spanjë, në Francë dhe Itali, kryengritës burgjesh nëpër Evropë dhe në Mesdhe, Petro Marko, marshon fuqishëm drejt atdheut të vet, i cili ishte i pushtuar nga fashizmi. Ja disa nga fragmentet e këtij libri:
Pyetje: Pse e ndërpreve këtë intervistë me vetveten 14 vjet më parë dhe po vazhdon përsëri tani, në korrik 1991?
Përgjigje: Ishte e pamundur të shkruaja, se, edhe ta mendoja, ishte me rrezik jete…!
Më kujtohen vitet tridhjetë: kisha vajtur në Korçë për të bërë një anketë për gazetën “Vatra”, ku punoja. Kisha njohur Viti Shahinin (Afërdita), një shoqe shumë e mirë që studionte në Francë, ku pati njohur Halim Xhelon, i cili i jepte materiale për mua. (Ajo më vonë u martua me mikun tim të dashur, Zef Mala, njeri shumë i kulturuar, themelues i Grupit Komunist të Shkodrës, që më 1937) Njoha dhe vëllanë e saj, Ilo Shahinin, të cilit i mësova të këndonte “Internacionalen”. Plaku Vangjel, i ati i Vitit dhe i Ilos, pyeti se ç’ishte kjo këngë. Ia shpjeguam dhe ai menjëherë thirri: “Aman, mos e mësoni, se kur të shkoni në Tiranë, në hotel, mund ta këndoni në gjumë e pastaj na merr lumi! Ja ç’frikë na kishte hyrë në palcë.
Tani do të më kuptoni dhe do të më jepni të drejtë pse unë nuk i shkrova ndërkohë kujtimet e mia, që nga ora kur zbrita në Himarë – tetor 1944- me rreth 200 vullnetarë të ardhur nga burgjet dhe internimet: sepse mund të më bëhej përsëri një kontroll i befasishëm dhe të m’i gjenin, siç ndodhi me mua më 1947 dhe më vonë me djalin tim, që u arrestua më 1975. Do të rrezikoja veten dhe gjithë familjen time. Dhe tani po rikthehem atje ku e lashë.
Nuk e përshkruaj dot çastin kur, vaporët i’u afruan bregut të Spilesë së Himarës. Shikoja shumë njerëz që na prisnin. Midis tyre një turmë skeletesh, të mbuluara kokë e këmbë me lecka, thërrisnin italisht: “portateci in Italia, vi preghiamo”! dhe u hodhën në det, por një krismë automatiku i trembi dhe unë dëgjova një zë që bërtiste: “Ose kthehuni, ose ju vrava”. Ishte zëri i Minella Kolekës. U trondita dhe dola i pari, i’u hodha në qafë, e përqafova dhe i thashë: Pse nuk i lë këta italianë të mjerë, të kthehen në Itali?
Gjer tani, – më tha ai,- ne kemi riatdhesuar më mijra e mijra ushtarë italianë, të cilët i kanë mbajtur familjet shqiptare për t’i shpëtuar nga gjermanët. Vinte këtu gjenerali Italian Azzo Azzi dhe i ngarkonte me vaporë. Tani kemi marrë urdhër që t’i grumbullojmë dhe pastaj t’i dërgojmë ne, qeveria jonë në Itali.
Pyetje: Kush ishte Minella Koleka?
Përgjigje: Ishte një nga shokët më të mirë të asaj kohe. Patriot e revolucionar, shok i Halim Xhelos dhe i Omer Nishanit, kishte qenë burgosur dhe kishim qenë bashkë në burgun e Tranës. Pastaj e shpunë në burgun e Vlorës dhe që andej u arratis dhe kaloi në ilegalitet. Me trimin Zaho Koka, themeluan Çetën plakë të Tiranës. Ai ishte më i rëndësishëm, prandaj, kur u çlirua Jugu, në Himarë, caktuan Minellën si kryetar të Komitetit. Merre me mend se sa me mall flisnim me sytë të njomur nga lotët: ai më tregonte për Luftën, për shokët e vrarë: unë i tregoja për vuajtjet në burgje dhe në ishujt e Italisë. Minella shtroi një drekë të madhe, për ekuipazhin e të dy vaporëve që na sollën, dhe ngritën dolli për miqësinë e popujve të koalicionit antifashist. Për ne që ktheheshim të gjallë në Shqipërinë që po çlirohej, po realizohej ëndrra e madhe
Pyetje: Po më pas?
Përgjigje: Qëllimi ynë ishte të arrinim në Berat, ku ishte qeveria jonë demokratike. Dhe u nisëm të ngarkuar me armë e me arka. Arritëm në Dhërmi, ku na pritën me ngrohtësi të madhe. Nxitoja nëpër gurë, mes ullinjve, në të përpjetën drejt shtëpisë sime. Më kishte marrë malli jo vetëm për motrën e vëllezërit, për tërë farefisin e bashkëfshatarët, por edhe për gurët e për drurët.
Pasi u takuam me lot e përmallim të madh, që u ktheva sërish gjallë, shtëpia filloi të mbushej me njerëz. Erdhi i tërë fshati. Plakat vajtonin tim atë, më puthnin e më numëronin vuajtjet e mia e të familjes sime. Kthimi im ishte një gëzim, po gëzim i larë në lot, pasi hëngrëm një kafshatë bukë, fshatarët i morën të gjithë të ardhurit dhe i shpërndanë nëpër shtëpitë e tyre.
Kur mbeta vetëm me Lilon (që emrin e vërtetë e kishte Vasiliqi), nuk më la të flisja për vuajtjet e mia, se i dridhej buza, ngaqë më donte shumë, por filloi të më tregonte se çfarë kishte bërë ajo për luftën. Kishte pritur në shtëpinë e madhe e të varfër plot partizanë, të cilavë u vinte kazanin me ujë të ngrohtë e sapun, që të laheshin e të pastronin veshmbathjet nga morrat. Midis tyre kishte qenë edhe Xhevo Shehu, e shoqja e “Heroit të Popullit”, Abaz Shehu. Më tregonte këto, për të më dhënë një kënaqësi, që edhe ajo, me sa mundi, diçka bëri për luftën.
Më tha se, kur ndihmonte partizanët, më kujtonte mua dhe e bënte për mua, që më shumë më mendonte të vdekur se të gjallë. Ndërkohë ishin rritur edhe fëmijët e Andonit, kurse vëllai i vogël, Agjisilla, që ishte martuar me një nuse të bukur e të mirë, kishte edhe ai fëmijë më të vegjël. Në krahun tjetër të shtëpisë, te xhaxhai im Andrea Marko, i vrarë në hasmëri, edhe i biri i tij, Jani Marko, megjithëse kishte qenë kryeplak i fshatit në kohë të gjermanëve, i kishte ndihmuar shumë partizanët.
Në maj të vitit 1944, dikush e vrau në pritë Janin, që la gruan me një vajzë e 6 djem jetimë. Kur u ndamë, më kishte siguruar se do të ishte në krah tim. Vrasja e tij mbeti një mister që nuk u sqarua kurrë. Të shtatë fëmijët e tij mbetën në skamje dhe i ndoqi tërë jetën si hije, vdekja e babait. Mbetën të persekutuar.
U nisëm për në Berat. Ecnim të ngarkuar dhe të lumtur, se ishim në tokën tonë. Natën arritëm në Dukat. Kërkova Koço Kaporen, që e kisha timin, dhe ai, si kryetar këshilli, i ndau shokët nëpër familje. Na kishin thënë në Himarë që të kishim kujdes në Dukat, se aty ende kishte ballistë. Në shtëpinë e Koço Kopores erdhi dhe paria e Dukatit, disa prej të cilëve i njihja. Folëm shumë dhe ata mallkonin kohën kur u arrestova unë, se nuk do të ishin gënjyer nga disa prijës ballistë, që thonin se gjoja ne ishim me amerikanët. Erdhi edhe trimi Maliq Koshena dhe më tha: “S’ta jap dorën, o Petro vëllai, se e kam me…!
Ç’e do, ike ti dhe ne u gabuam, se na gënjyen…! Dukati nuk është tradhëtuar. Po të tregoj një episod: partizanët kishin ngelur në Qafë të Llogarasë, se aty ishin gjermanët në istikam. Unë vajtja me çetën time dhe me thika u hodhëm në istikamet gjermane, i asgjësuam dhe u thamë partizanëve: kaloni tani, se gjermanët i asgjësuam!” Maliq Koshena dhe patriotët e tjerë, nuk i dinin mirë arsyet pse njerëz si Skënder Muçoja, si mik i Mit’hat Frashërit dhe mik i amerikanëve, ishin kundër Partisë: këta e dinin që Partinë e krijuan jugosllavët, me anën e Dushanit dhe të Miladin Popoviçit. Këto i kuptuam më vonë…!
Nga Dukati u nisëm për në Vlorë, ku unë takova shokët e vjetër, që u gëzuan pa masë, kur më panë. Ne mburreshim se në Vlorë ishte shtypur trakti i parë kundër okupatorit, në shtëpinë e Ibrahim Shytit, i cili u burgos me gjithë familjen (një djalë i tij u vra në Prishtinë). Familja e patriotit Ibrahim Shyti, është familja e parë që u persekutua dhe u shkatërrua nga okupatori, siç e kam treguar edhe në pjesën e parë.
Pyetje: Po kur arriti në Berat?
Përgjigje: Në Berat, duke ecur të shumtën e herës në këmbë, të ngarkuar, arritëm nga fundi i tetorit. E para gjë që duhej të bëja, ishte të paraqitesha në shtab. Kur hyra në zyrë, pashë Koçi Xoxen, me të cilin u përqafuam me lot në sy, se, kur më morën të lidhur për në Itali, Koçin e lashë në burgun e Tiranës. Ai më mëkonte me lugë, se unë isha më paratifo. Koçi ishte veshur me kilota dhe me një xhakoventë alpine. Më tha: Ja, ky është shoku Enver Hoxha, sekretari i Partisë dhe kryetari i qeverisë demokratike. Enveri më dha dorën me shumë mirësjellje dhe më tha: – Koçin e kemi kolonën e Partisë. Ai është sekretari organizativ i Partisë.
Kisha bërë disa karakteristika të një pjese prej atyre 200 vetave që erdhën me ne nga Italia. Ato i mori Teodor Heba, që ishte aty sekretar. Të gjithë i shpërndanë në familje beratase; mua më caktuan në shtëpinë e Sallabandës, afër shtëpisë së Margarita Tutulanit, në Goricë. Kur u largova nga zyrat e qeverisë, që ishin në sarajet e Vrionasve, Koçi, doli bashkë me mua dhe rrugës po bisedonim.
Më tha: “S’kemi ç’bëjmë, o Petro! Na janë futur kontrabandë në Parti ca vagabondë dhe të poshtër.” E pyeta se si ishte e mundur dhe cilët ishin ata. “Ja, p.sh., ai që pe ti, Enver Hoxha, një njeri i dyshimtë, më tepër nga ana politike, që nuk ka qenë më parë komunist. Se si arriti të jetë në krye të këtyre punëve, një zot e di!” Unë i thashë se nuk e njihja, por kisha dëgjuar për të që në Francë, dhe se duhej parë çështja e këtyre lloj njerëzve në parti.
Shkova ke zyrat ku ishte Sejfulla Malëshova. U gëzua shumë kur më pa; atë në Grenobel, e kisha lënë në dhomën time, një dhomë që në dimër duhej të hapej dritarja për të hyrë ajri dimëror, se në atë qytet të ftohte alpin, brenda bënte më ftohtë se përjashta. Sejfullai më mori për krahu dhe shëtitëm deri tek ura poshtë qytetit. I fola shumë i tronditur për ato që më tregoi Koçi për Enverin.
Ai më pa në sy dhe më tha: “Dëgjomë mirë! Ti ke milituar në partinë spanjolle, në partinë franceze, në partinë italiane…! Kjo parti këtu nuk është si ato. Kjo është një parti e krijuar nga dy serbë dhe është parti terroristësh. Ndaj më dëgjo mirë: nuk duhet të hapësh gojën të paktën një vit për ato që sheh dhe dëgjon. Përndryshe do ta pësosh…”!
Më 17 nëntor krisën bataretë: Erdhi lajmi se, Mehmet Shehu me Brigadën e Parë dhe disa të tjera, kishin çliruar Tiranën. Gëzim i paparë. Entuziazëm i papërmbajtur. Tirana u çlirua. Shqipëria u çlirua.
Pyetje: Po ti nuk merrje vesh gjë për prapaskenat që luheshin?
Përgjigje: Mua më shpëtoi Sejfullai, se Koçi ende vazhdonte avazin kundër Enverit. Më thoshte se, shumë herë e këshillonte Miladini, që të mos ngriheshin probleme të tilla, se ende nuk kishte ardhur koha e përshtatshme. U nisëm për në Tiranë.
Pyetje: Si u nisët?
Përgjigje: Grupe – grupe. Gjersa arritëm në Tiranë dhe u vendosëm në Hotel “Dajti”.
Hanim e flinim në Hotel “Dajti”. Unë isha në një dhomë me Petro Kitën. Kërkova Mehmetin dhe e gjeta në shtab, po e rruante një ushtar. U përqafuam të përmalluar dhe më tha spanjisht: “La Republica a trionfalo. Viva la Republica Demokratica Albanes”! Të nesërmen, më 28 nëntor 1944, do të parakalonin fitimtarët. U ngrit një tribunë para hotel “Dajtit”.
Në tribunë hipa edhe unë, në këndin e majtë, nga do të vinin për të parakaluar fitimtarët. Më tërhoqi vëmendjen një zë diku poshtë tribunës. Hodha sytë dhe ç’të shihja?! Një bashkëfshatari im bënte roje me armë në dorë, në këndin e tribunës. Ishte veshur partizan dhe tunde pushkën në shenjë fitoreje.
Po kush ishte ky? Një krye kusar. E lashë në burgun e Tiranës në marsin e vitit 1942, kur më nisën për në Itali. Në burg ishte shumë i sëmurë dhe u kujdesa për të sa munda aty, bashkë me kolektivin e shokëve. U habita: “Paska qenë partizan dhe i bëka roje udhëheqjes së qeverisë nën tribunë”!
– Filloi parakalimi madhështor, gjithë Tirana ishte shkulur për të parë se kush ishte Enver Hoxha, kryetari i Qeverisë, se asnjëherë nuk ja kishin dëgjuar emrin. Në atë kohë si luftëtar i dëgjuar për çlirimin e atdheut njihej Mehmet Shehu.
“Po nga doli ky Enver Hoxha, cili është? – pyesnin turmat e dehura nga gëzimi që më së fundi u çliruan nga okupatorët dhe tradhtarët. Ishte një parakalim që të ngulitet në kujtesë sa të jetë jeta: parakalonin vajzat dhe djemtë partizanë me flamurin tonë në krye, të grisur, të zbathur, të parruar, por me kokën lart e armët në sup. Fitorja u shkëlqente në ballë. Njerëzit brohoritnin nga gëzimi dhe nuk mbanin dot lotët nga mallëngjimi…! Memorie.al
