“A e ke parë foton e gjyshes që të është bërë virale në Facebook?”, lexova mesazhin e një të afërmi. “Nuk ka mbetur njeri pa e përfolur atë foto”.
Fotografia bardhë e zi ishte përhapur me shpejtësi marramendëse në rrjetet sociale pas postimit nga një njeri që nuk e kisha dëgjuar apo takuar ndonjëherë. Në fotografi, një çift i ri, i veshur hijshëm, merrte pozë në verandën e një hoteli luksoz. Mbështetur në murin anësor, nën harqet e hyrjes së ndërtesës, ishin vendosur një palë ski.
Buzëqeshja e çiltër dhe shprehja fëminore e fytyrës së gruas në fotografi binte në kundërshti me vështrimin tejet serioz, pothuajse hetues të burrit në shezlongun paralel. Përmbi tavolinën e vogël anësore gjendej një paketë cigaresh, ndërsa nën tavolinë dallohej një çantë, nga ato që dhurohen në dyqanet e rrobave të shtrenjta, elegante por pa tepri. Me pak vështirësi mund të lexohej mbishkrimi: “Hotel Vittoria”.
Nuk kisha nevojë të lexoja më shumë për të dalluar në atë fotografi gjyshërit e mi, Lemanin dhe Asllanin. Nga veshjet dimërore, emri i hotelit dhe skitë në sfond dukej qartë se fotografia ishte shkrepur gjatë muajit të tyre të mjaltit në Cortina d’Ampezzo. Gjyshja më fliste shpesh për ato dhjetë ditë të vitit 1941 në dëborën e Dolomiteve.
“Ndihesha njeriu më i lumtur në botë”, rrëfente e mallëngjyer, “ndërsa Cortina ishte vendi më magjepsës që mund të gjendej”. Ja ashtu, vërtet, ngulte këmbë gjithnjë, sikur të perceptonte një lloj qortimi në heshtjen time, pasi ndodheshin në Itali për pushime, ndërkohë që atë dimër në gjithë Evropën vërshonin lumenj gjaku.
Vite më pas, kur ajo nuk jetonte më, e mbase pikërisht për këtë arsye, pyetja se si mund të përjetohej çasti më i lumtur i jetës pikërisht në dimrin e vitit 1941 më përndiqte kudo. Nuk arrija dot të përputhja rrëfimin e lumturisë së atyre javëve me njohuritë e mia rreth ngjarjeve historike në Shqipëri e gjetkë.
Operacioni Barbarossa në Bashkimin Sovjetik, sulmi në Pearl Harbor, betejat e vazhdueshme në Jugosllavi, të gjitha këto lajme duhet të kishin zënë faqet kryesore të gazetave pikërisht teksa ajo rrëshqiste shkujdesur me ski, duke shijuar ajrin e freskët dimëror. Si mund të ishte aq shpërfillëse ndaj episodeve më mizore të luftës më të pashpirt që njerëzimi kish përjetuar ndonjëherë?
Nuk e njihja aspak si të tillë, as në karakter e as në botëkuptim. Mos vallë ishte një nga ato trillet e natyrshme të kujtesës, kur përshkrimi i një gjendjeje shpirtërore të hershme diktohet jo edhe aq nga përvoja e shkuar se sa nga hidhërimet e së tashmes? Fatkeqësisht, nuk kishte mbetur asgjë për të kërkuar: të gjitha kujtimet e familjes ishin zhdukur vetëm pesë vjet pasi ishte shkrepur ajo foto, “kur erdhën e na morën gjithçka”, më rrëfente shpesh ajo.
________
Gjyshja ime, Leman Ypi, mbiemri i vajzërisë Leskoviku, kishte lindur në Selanik në vitin 1918, në një derë pashallarësh me origjinë shqiptare. Dikur një qendër e rëndësishme kozmopolite në të cilën myslimanë si ajo kishin jetuar në paqe përkrah hebrenjve sefardikë, të krishterëve dhe ateistëve, asokohe qyteti po përjetonte ndryshime rrënjësore – jo gjithnjë të mirëpritura. Me rënien e perandorive Habsburge, Ruse dhe Osmane, proteksionizmi dhe nacionalizmi sa vinte e po të rriteshin, bashkë me manipulimin e konflikeve mes grupeve të ndryshme.
Për t’i shpëtuar trazirave të kohës, në moshën tetëmbëdhjetë vjeç, vendosi të shpërngulej në Shqipëri e vetme. Po në ato vite u njoh me tim gjysh – jurist i diplomuar në Sorbonë, simpatizant i Léon Blumit dhe Frontit Popullor Francez, bir i një politikani konservator në zë. Në vitin 1941 u martuan. Në vitin 1946, menjëherë pas përfundimit të luftës, i shoqi – im gjysh – u arrestua nga komunistët dhe u dënua me pesëmbëdhjetë vjet burg nën akuzën “agjitacion e propagandë” .
Një vit më vonë, nga Ministria e Brendshme e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, dega e Sigurimit të Shtetit, hapi një dosje përgjimi për Lemanin. Ajo u vu nën mbikëqyrje, e dyshuar si spiune greke. E mbetur vetëm, me një djalë të vogël, u urbanizua jashtë Tiranës dhe filloi punë në një fermë. Rreth dy herë në vit, vizitonte të shoqin në burg, deri në lirimin e tij aty nga vitet gjashtëdhjetë. Katër herë në vit, thirrej në zyrat e Sigurimit me ofertën për t’u regjistruar si bashkëpunëtore.
Këto ishin faktet e njohura nga unë rreth jetës së gjyshes kur ajo fotografi e rinisë së saj u shfaq papritur në rrjetet sociale. Në fillim nuk m’u duk aspak çudi që po e gjeja pikërisht aty, aq thellë isha zhytyr në mendime rreth kontrastit me skenave të përfytyruara në Hotel Vittoria dhe pamjes së çiftit në foto. Pastaj ja filluan komentet fyese. Mos vallë kjo grua kishte lidhje me Lea Ypin, atë profesoren që siç flitej paguhej nga Sorosi për të sjellë filozofinë “woke” në Shqipëri?
“Është e gjyshja” sqaronte njëri prej përdoruesve. “Ka qenë spiune fashiste”.
“Jo, jo spiune fashiste – spiune komuniste”, ndërhynte një i dytë.
“Në fakt, edhe fashiste edhe komuniste”, sqaronte i treti.
________
Ka diçka brenda shpirtit njerëzor, thoshte gjithnjë gjyshja ime, që përballon çdo fyerje, çdo dhunim, çdo përpjekje për ta poshtëruar – diçka që e dallon njeriun nga bisha, e cila kujdeset vetëm për mbijetesën saj fizike. Është ajo diçkaja që e quajmë dinjitet.
Ishte një koncept përmes të cilit dukej se kishte gjetur një mënyrë për t’u pajtuar me kthesat, të përpjetat e të tatëpjetat e jetës së saj – e vetmja gjë që besonte se kishte ruajtur edhe mes tragjedive më të mëdha. “Humbëm gjithçka”, më thoshte shpesh, “por nuk e humbëm dinjitetin, sepse dinjiteti nuk ka të bëjë me paratë, nderimet apo titujt. është thjesht vullneti i mirë për të bërë atë që duhet”.
Dhe me këto deklarata, ajo mund ta mbronte veten. Por duke u përballur me ato komente në rrjet kuptova se vdekja e kishte bërë të pafuqishme, të heshtur para historisë, të pamundur për të mbrojtur trashëgiminë që kishte lënë pas.
Teksa i përshkoja me sy ato rreshta, unë prapëseprapë, ndihesha e fortë. Fundja kisha të drejtën të zgjidhja: t’u përgjigjesha ose t’i injoroja, të përfshihesha në atë lojë apo të ekspozoja mashtrimin e lojtarëve. Mund t’i fshija nga kujtesa kalimtarët e rrjetit, mund të ndërmerrja nisma për kontroll më të rreptë të postimeve të tyre ose mund të shkëputesha, të arratisesha larg atij kurthi virtual. Ndërsa ajo, gjyshja që s’është më, duhet të vuante përjetësisht dënimin me heshtje.
Teksa karikatura e saj merrte formë në murin e botës virtuale, e privuar nga çdo mirëkuptim i rrethanave, i kujtesës, i provave objektive, madje edhe nga dashamirësia më e rëndomtë me të cilën u qasemi të huajve kur i ndeshim për herë të parë në botën reale, zëri i saj ishte përfundimisht i mbytur në pusin e kohës. Ndërsa unë ndjeja përgjegjësinë të veproj. Dhe nga kjo dilemë kishte vetëm një rrugëdalje. Të kërkoja origjinalin. Të kthehesha në burimin e gjithçkaje. Burim i cili siç mësova shumë shpejt quhej “Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit“, shkurt arkivi ku ruhen dosjet e përgjimit të viktimave të komunizmit.
________
I kisha përfytyruar vizitat e mia në atë vend si kthime të trishta në një fushëbetejë të kahershme: një labirint i errët, rrëqethës, kutërbues nga era e mykut dhe aroma e vdekjes ku, mbi dyshemenë prej betoni, njeriu kapërcen pirgjet e letrave të vendosura si trupa të pajetë në pritje të identifikimit. Por ja që asgjë nuk mund të ishte më larg parafytyrimeve të mia në atë vend të mbuluar me pllaka gri të shndritshme e mure të bardha të sapolyera.
Simetria në vendosjen e mobiljeve të kujtonte rreptësinë e linjave të Mondrianit, por pa pastërtinë e ngjyrave të tij, në një dekor hibrid si përzierje e një dyqani mobiljesh Ikea me sallë pritjeje spitali. Në hyrje, punonjës të veshur me përparëse të bardha e të hekurosura për merak, si ato të mjekëve kur sapo marrin turnin, më përshëndesnin në çdo fillimvizite me buzëqeshje të përzemërt. Vetëm atyre u lejohej të zbrisnin nën dysheme, në bodrumin ku ruheshin dosjet origjinale. Unë vetë mund të konsultoja vetëm dosjet digjitale.
Edhe për nga përmbajtja dosjet ishin goxha zhgënjyese. Lista e lista të stërgjata me emra rrugësh, krahas orareve gjatë të cilave “objekti” i kishte përshkuar ato, si një lloj Google Map-i parahistorik. Për shembull: “U mor në survejim ne datën 19.02.52 ne orën 14.30 ne rrugën Bardhyl, Nr. shtëpi 42. Objekti doli nga shtëpia në orën e sipërme e përshkoi rrugën Bardhyl, Qemal Stafa, Barrikadave, 28 Nëntori, Hamdi Mezezi, Hamdi Toptani dhe në orën 12.05 u fut ne Ministrinë e Arsimit”.
Disi më emocionues ishin pseudonimet e bashkëpunëtorëve që e përgjonin gjyshen, jo edhe aq të ndryshëm nga emrat e përdorimit të persekutorëve të internetit: Kufka e Kuqe, Dara, Ingranazhi, Naganti, Shelgu, Stuhia, Era e Marsit, Tribuna.
Ishte e lehtë të shpërqendroheshe. Ndonjëherë dosjet bëheshin të lodhshme. Jo rrallë më pushtonte një ndjenjë faji: sapo filloja të merresha me të dhënat e gjyshes, në vend që të ndalesha tek jeta e saj, më vinte ndër mend ndonjë pasardhës i mundshëm që, një ditë, do të hulumtojë të dhënat digjitale të mbledhura gjatë jetës sime. Zyrtarët e dikurshëm komunistë as nuk do ta kishin parë në ëndërr këtë zhvillim të jashtëzakonshëm në forcat e sotme të prodhimit.
Në dosje, gjyshja përkufizohej si “objekti”. Ky fakt, ky objekt që njëkohësisht perceptohej si kërcënim, seç kishte diçka shtangëse, opake, paradoksale. Zakonisht një objekti i mungon autonomia; pozicioni i tij mund të konceptohet vetëm në lidhje me një subjekt të aftë që ta drejtojë në përputhje me synime të caktuara.
Ndërkohë gjyshja me dukej plotësisht e aftë ta drejtonte veten, madje përkundrazi, ishin ata (bashkëpunëtorët, partia, byroja politike) që i trembeshin drejtimit të marrë prej saj. Sigurisht ata e përndiqnin, e mbanin nën kontroll të vazhdueshëm, por në njëfarë mënyre ishin të kontrolluar edhe ata prej saj: ata ekzistonin sepse ekzistonte ajo dhe mund të përkufizoheshin vetëm në varësi të saj.
Në njëfarë mënyre, dialektika mes tyre i përngjante asaj të marrëdhënies mes skllavit dhe skllavopronarit në procesin e pranimit reciprok: dy vetëdije të pavarura hyjnë në një betejë për jetë a vdekje, e pasi kanë arritur deri në kufijtë e mbijetesës, zbulojnë të dyja se e vërteta e secilit qëndron në perceptimin e palës tjetër si subjekt i vetëdijshëm.
Ndërsa zhytesha thellë e më thellë në sistemin që ndiqte këmba këmbës lëvizjet e gjyshes sime, mendohesha për moralin e sistemit që na përgjon sot. Çuditërisht, ajo që dikur shquhej si një nga aspektet më çnjerëzore të regjimeve totalitare të shekullit të XX, prirja e tyre për të përndjekur qytetarët e për të mbledhur të dhëna rreth lëvizjeve të tyre të përditshme, jo vetëm që është normalizuar plotësisht por madje përqafohet si e domosdoshme në shoqëritë e sotme, për të cilat mbledhja e të dhënave digjitale përbën një nga aspektet më thelbësore jo vetëm të sigurisë kombëtare, por edhe të funksionimit të ekonomive të tyre.
Sigurisht, të nënvizosh paralelet e rëndësishme mes formave të vjetra dhe të reja të përgjimit nuk do të thotë se shkalla e dëmit që ato i shkaktojnë individëve është e njëjtë. Do të ishte një përqeshje e madhe me vuajtjet e gjyshes sikur të deklaroja se edhe unë jam viktimë njësoj si ajo. Natyrisht unë nuk i përkas ndonjë kategorie të dyshimtë, nuk e kërcënoj sistemin në asnjë formë.
Dialektika e njohjes reciproke këtu nuk ka vend. Sistemi kapitalist që ndikon jetën time jo vetëm që mbështetet mbi mekanizmat e përgjimit të individëve, por formësohet prej tyre. Këtij sistemi nuk i intereson thjesht sjellja e perceptuar si devijim, por edhe ajo normale. Jetët tona – përtej atyre të qytetarëve të dyshimtë – zhvillohen përmes zgjedhjeve që në dukje përputhen me interesat e vërteta të njerëzve, por në fakt ngrihen mbi manipulimin më të madh, më të vazhdueshëm dhe më gjithëpërfshirës të preferencave që njerëzimi ka njohur ndonjëherë.
Nga ushqimi te pamja e jashtme, nga pushimet te shëndeti, nga lajmet te bisedat me miqtë – çdo e dhënë digjitale mbikëqyret, filtrohet, renditet, shkëmbehet, tregtohet dhe më pas na riparaqitet nga forca të huaja, përtej kontrollit tonë.
________
Teksa përpiqesha të rindërtoja copëzat e jetës së gjyshes sime duke u ndalur mbi ngjashmëritë e çuditshme mes përgjimit të dikurshëm dhe atij të sotëm, fillova të kuptoja se si këto episode në dukje të shkëputura në të vërtetë i lidhte i njëjti fill: ai i dinjitetit. Një koncept që sot njihet si boshti moral i kategorisë juridike të të drejtave të njeriut, dinjiteti përmendet në disa kushtetuta dhe traktate ndërkombëtare falë apelit universal të pareduktueshëm në ndonjë ideologji, besim fetar apo identitet kulturor të veçantë.
Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut e vitit 1948 nis me pohimin se: “Njohja e dinjitetit të lindur… të të gjithë anëtarëve të familjes njerëzore është themeli i lirisë, drejtësisë dhe paqes.” Po ashtu, neni 1 i Grundgesetz-it gjerman thekson se “Dinjiteti njerëzor është i paprekshëm. Respektimi dhe mbrojtja e tij janë detyrë e çdo autoriteti shtetëror”.
Këto deklarata historikisht burojnë si nga dështimi tragjik i sundimit të ligjit gjatë periudhës naziste, si nga nevoja për ta vendosur moralin në themel të ligjit pas tragjedive të Luftës së Dytë Botërore.
Megjithatë, në aspektin filozofik, koncepti rrjedh nga teoritë e filozofit gjerman Immanuel Kant rreth aftësisë racionale të qenieve njerëzore për të marrë vendime autonome. Duke dalluar atë që ka çmim – e për këtë arsye bëhet e shkëmbyeshme – nga ajo çka zotëron një vlerë të brendshme, përtej çdo krahasimi, Kanti argumentonte se qeniet racionale kanë dinjitet pikërisht sepse janë të afta ta trajtojnë njëra-tjetrën jo thjesht si mjete, por si qëllime në vetvete.
Rikthimi në boshtin filozofik të kësaj ideje na ndihmon të kuptojmë arsyet përse dështimi moral i përgjimit – si në format e tij të vjetra, ashtu edhe në ato digjitale – kuptohet më së miri si shkelje e dinjitetit. Ajo çka e bën atë një thyerje morale është prirja për të objektivizuar, për të reduktuar njerëzit në mjet, në burim të dhënash, në elemente që shërbejnë qëllime të caktuara në vend që të shihen si subjekte të afta për të vepruar në mënyrë autonome. Në rastin e gjyshes, shkelja buronte nga një autoritet i cili e ushtronte pushtetin nga lart poshtë për të kërcënuar lirinë e subjekteve. Për ta përgjuar atë, Partia mbështetej në fuqinë shtrënguese të shtetit.
Në shumicën e rasteve të përgjimit bashkëkohor nuk ka shtrëngim të drejtpërdrejtë – të paktën, nëse përjashtojmë këtu krimin kibernetik dhe spiunazhin ushtarak. Qasja e sotme është anonime, jopersonale. Pengesat ndaj lirisë morale shfaqen horizontalisht: të shpërndara nëpër platforma dhe infrastrukturë digjitale, pa fytyra, pa emra. Survejanca e sotme nuk merr shkas nga denoncimi, por nga gjurmimi dhe ruajta e të dhënave digjitale; nuk kërkon besnikëri ndaj Partisë por vetëm gatishmëri për ti shërbyer një sistemi nga i cili vetëm një pakicë përfiton ekonomikisht.
Megjithatë, e keqja ka natyrë dinamike: ajo mund të përshkallëzohet. Çfarë ndodh kur dikujt i mohohet punësimi pasi është shqyrtuar aktiviteti i tij në rrjetet sociale? Çfarë ndodh kur emigrantëve u refuzohet viza pasi qeveritë me politika migratore gjithnjë e më shtrënguese kanë blerë të dhënat e tyre digjitale? Çfarë ndodh kur teknologjitë e njohjes së fytyrave apo kur kamerat e trupit përdoren në procedimin penal kundër grupeve të shoqërisë civile që protestojnë për çështja të ndryshme, nga dëmet mjedisore tek lufta? Çfarë ndodh kur dronët përdoren për të eliminuar gazetarët teksa dokumentojnë krimet e luftës? Në secilin prej këtyre shembujve, përpjekja për të dalluar mes së vjetrës dhe së resë nxjerr në pah një vazhdimësi shqetësuese.
________
Dymbëdhjetë arkiva, pesë vende dhe mijëra faqe më vonë, kërkimi mbi faktet e jetës së gjyshes dha rezultate mjaft zhgënjyese. Në Shqipëri, mësova se dosjet e Sigurimit nuk janë edhe aq të besueshme: ndonjëherë bashkëpunëtorët shpiknin të dhëna vetëm e vetëm që të mund të raportonin diçka nga “objektet” nën mbikëqyrje, ndonjëherë vetëcensuroheshin nga keqardhja për ta. Në Greqi, mu tha se shumë nga dokumentet e periudhës osmane të Selanikut janë zhdukur në përpjekjet e hershme të autoriteteve greke për të helenizuar qytetin. Në Itali, vështirë të gjeje të dhëna rreth grave. Në Francë, gabime të vogla burokratike shpesh bëheshin shkas për gabime edhe më të mëdha.
Në fund, gjetja më interesante e gjithë këtij hulumtimi ishte jo e vërteta rreth jetës së gjyshes, por analiza e shkaqeve të rrënimit të saj. Politika e viteve ’30, deri në fillimin e Luftës së Dytë Botërore, karakterizohej nga përpjekja për “shpërbërjen e popujve”, sipas shprehjes së famshme të Lord Curzon, nga shkatërrimi i ngadaltë i një bashkëjetese shekullore mes kulturave e cila ka ngjashmëri të frikshme me projektet e sotme ultranacionaliste.
Ishte një politikë në kuadrin e së cilës institucionet ndërkombëtare si Lidhja e Kombeve dështuan në përpjekjen e tyre për të nxitur bashkëpunimin tregtar dhe sigurinë mes shteteve. Pas humbjes së luftës civile në Spanjë, e majta braktisi internacionalizmin e u bë gjithnjë e më e varur nga kompromiset e shtetit-komb. Ndërkohë shembja e perandorive i dha shkas lindjes së problemit të “pakicave” në të drejtën ndërkombëtare, fillimisht si çështje që kërkonte zgjidhje, më vonë si kërcënim i sigurisë nga grupet e ndryshme etnike, fetare, kulturore, e më vonë deri në triumfin e fashizmit. Në këtë rrëmujë politikash kombëtar e fatesh njerëzore, nacionalistë, liberalë, konservatorë, socialistë, të krishterë, myslimanë, hebrenj, e shumë të tjerë, u premtonin vazhdimisht njerëzve kthimin e atij që sot do ta quanim: “dinjiteti i popullit”.
Ndoshta të mësosh nga e kaluara nuk do të thotë edhe aq të zbulosh një të vërtetë të humbur, se sa të kuptosh modelet historike përmes të cilave shfaqen mashtrimet e së tashmes. Si mund të flitet për dinjitet në një epokë si kjo e jona, ku gjenocidi, lufta, shfrytëzimi, racizmi, seksizmi dhe homofobia mundësohen nga një sistem ekonomik që manipulon vazhdimisht jetët tona? Çfarë kuptimi ka dinjiteti përballë ndërmjetësimit algoritmik, përgjimit në dukje të pafajshme të çdo lëvizjeje online, mbizotërimit të teknologjive të kontrollit digjital në të gjitha format e saj – të dukshme e të padukshme?
Mbase dinjiteti sot nuk mbrohet dot plotësisht nga shkelja që i vjen prej shteteve a prej korporatave të ndryshme, pavarësisht rëndësisë themeltare në parimet e të drejtave të njeriut që vetë ato shtete thuhet se zbatojnë. Me siguri atë nuk e gjen dot as në nostalgjinë konservatore për rikthimin në identitet, e as në vajtimin liberal për krizën e institucioneve dikur progresive.
Mbase dinjiteti mbijeton vetëm në një përpjekje aktive – personale dhe politike – për të mos e humbur integritetin moral as në një botë që vazhdimisht e dhunon atë. E tekefundit mbase ky është edhe kuptimi më i thellë i kërkimit të së vërtetës përmes fakteve historike: të shohësh të kaluarën me sytë e një të ardhmeje që mundohesh të shmangësh, e të asaj që shpreson të ndërtosh. Albanianpost
Komente
