Libri « 12 RREGULLA PËR JETËN – një antidod ndaj kaosit” nuk është një traktat pedagogjik që të mëson se si të sillesh. Edhe pse shenja kyç është «rregulli», edhe pse autori ka futur në të përvojën e tij si psikolog klinik, ai i ka shpërthyer këta kufij dhe, në shumë anë, libri të shfaqet si një tekst letraro-filozofik i ngjashëm me «Frikë dhe drithërimë, Përsëritja» të Kirkegar apo « L’Etre et le neant» të Sartrit apo edhe «Etre et le Temps» («Sein und Zeit») të Martin Hajdeger. Unë pëlqeva që ta përqasja më shumë me atë të Sigmund Frojdit, « Malaise dans la civilisation », të cilin e lexova menjëherë pasi përfundova « 12 Rregullat… » dhe dëshira për të shkruar mbi të më lindi nga intriga që bartin këto dy vepra : ajo e Frojdit na tregon se ne jemi viktima të impulseve dhe se jeta jonë nxitet nga Erosi dhe Thantosi e diktohet edhe prej Ananké-së (Nevojës), ndërsa qytetërimi është ndalimi, le « malaise », parehatia, sëmundja, ankthi. Ndërsa Peterson na tregon se ne gjendemi në mes të vorbullës së përgjithshme të Kaosit dhe Rregullit.
Ndër shembujt e shumtë, ai përmend edhe veprën e Dostojevskit «L’esprit souterrain». Edhe asaj i hodha një sy tani dhe i mbërthyer nga këto tri vepra, u gjenda në mes të një vorbulle kënaqësie që mund ta përftojë vetëm letërsia e ndërthurur me përsiatjen filozofike, me analizat psikologjike dhe e kryqëzuar në mëdyshjen e kuptimit dhe absurdit të qënies.
Ndërsa vetë autori e shpjegon në disa faqe veprën e tij duke na treguar në fillim se ideja për ta shkruar këtë tekst i kishte lindur qysh kur punonte për librin «Harta e kuptimit». Aty kisha vënë re, - thotë ai, - se të parët tanë e shihnin botën si një skenë, si një dramë dhe jo si një vendndodhje objektesh. Elementet përbërëse të botës janë shëmbëlltyrë e kësaj drame dhe janë rregulli e kaosi dhe jo sendet materiale.
Kur agjentja ime më kërkoi të shkruaja diçka në trajtë udhëzuesi rreth mundësisë për të jetuar normalisht më shkoi mendja te lista ime, te Quora (një lloj ankete me pyetje e përgjigje). Më tej një mik shkrimtar dhe ish-student i tij i pëlqeu « Rregullat » e kështu lindi libri që kemi në duar tani.
Në fillim të paraqitjes së çdo rregulli është një fotografi domethënëse që ose riprodhon ndonjë pikturë të njohur ose ka fiksuar një çast që lidhet me argumentin që trajtohet.
Vendi që zëmë në jetë, hapësira që ndajmë me të tjerët, vetëdija se nuk jemi vetëm - këto janë në themel edhe të mënyrës se si ua shpejgojmë komunikimin nxënësve e studentëve. Sepse keqkuptimet dhe përplasjet lindin sidomos për territorin. Dhe Peterson ka shkuar larg. Ai u është referuar gaforreve. Edhe ato, ashtu si ne, atje poshtë, në dyshemenë e oqeanit përpiqen të krijojnë banesën e tyre. Këtë problem e kanë edhe gjallesat e tjera. Edhe te zogjtë ndodh e njëjta gjë, këngët e tyre të bukura, që për ne janë zbavitëse, për ta janë klithma kacafytjesh të përgjakshme për territor. Pasi vëzhgon sjelljet e tyre dhe pasi tregon se territori mund të bëhet burim konflikti edhe për gjallesat e tjera veç njerëzve, ai arrin në përfundimin se gjatë mijëvjeçarëve kafshët kanë qenë të detyruara të bashkëjetojnë me të tjerë në të njëjtin territor, por duke perfeksionuar një sërë aftësish për të arritur zotërimin si dhe duke prehur shqisat për të zvogëluar rrezikun përmes neurokimisë së disfatës dhe fitores apo duke përballuar parimin e shpërndarjes së pabarabartë.
Në natyrë edhe seksi luan rol. Gaforret femra e llogarisin mirë se cilin mashkull të llojit të tyre duhet të zgjedhin. Kjo strategji përdoret edhe nga speciet e tjera përfshi edhe njerëzit. Ato i transferojnë zgjidhjet e problemeve te përllogaritjet thuajse kompjuterike të hierarkisë së zotërimit (f. 11).
Po mjedisi, natyra, çfarë roli luajnë në përshtatjen tonë me të? Këtu ai rimerr edhe njëherë konceptin e tij për qënien që i referohet simbolit taoist të yin dhe yang. Ndërsa mua më vjen ndërmend ajo koha e largët kur biçikletat që vinin nga Kina, diku pas viteve ’70, kishin në trup një gjarpër me dy kokë. Në atë kohë e lidhnim me teorinë e tri botëve, por tani bindem se ai ishte simboli taoist i kuptimit të qënies. Ato biçikleta u hoqën nga tregu në atë kohë. Për ta, thotë ai, realiteti apo mjedisi është vetë qënia brenda së cilës gjenden dy principe bazë të njohura si femërorja dhe mashkullorja, të njohura më tej si kaosi dhe rregulli. Simboli taoist është një qark që formohet me dy gjarpërinj binjakë. Gjarpri i zi - kaosi ka një pikë të bardhë në kokë, Gjarpri i bardhë – rregulli ka një pikë të zezë në kokë. Ata janë dialektika e jetës ashtu si vdekja sjell edhe një lindje. Që këtej autori zbret në arsyetimet për psikën e njeriut dhe vëren se diku thellë në bazamentin e trurit tonë gjendet një përllogaritës që vjen nga të parët tanë, nga ajo kohë kur njeriu ishte pjesë e natyrës dhe jetonte në mes të saj pa asnjë distancë. Lufta për të zënë qendrën, dominimi në mjedise të vogla, dukuritë që shfaqen sot si bullizmi apo dhuna, vijnë pikërisht nga kjo hierarki e zotërimit. Janë faqe të tëra me këshilla prej psikologu që janë të vlefshme sidomos për prindërit dhe mësuesit. Këshilla e tij është e thjeshtë në dukje por e rëndësishme : «Kujdes me qëndrimin trupor. Mos u lësho, mos u kërrus, thuaje atë që ke në mendje, shprehi dëshirat njësoj sikur të ishin pronë e jotja. Hidhe hapin me kryet lart. Guxo ! Nxite serotoninën të rrjedhë me bollëk…Njerëzit do mendojnëë se ti je i aftë dhe i zoti… Kërkoje frymëzimin te gaforrja ngjadhnjyese, me ato 350 milionë vite urtësie… Mos u kërrus, nxirre gjoksin e mbaji shpatullat pas…« Rri drejt me shpatullat dyst mbrapa » është Rregulli 1.
Në qoftë se marrëdhënia me të tjerët kushtëzohet sidomos nga territori dhe mjedisi dhe në qoftë se ne, ashtu si gjallesat e tjera, jemi të dënuara të ndajmë të njëjtin territor dhe të nxisim bashkëjetesën duke harmonizuar hierarkinë e zotërimit dhe duke nxitur deri edhe qëndrimin fizik, pas kësaj, ne na duhet të njohim më mirë veten dhe ta trajtojmë atë ashtu si do të bënim me dikë që kemi përgjegjësinë ta ndihmojmë. Dhe ky është rregulli 2.
Është veçori e stilit dhe e mendimit të tij që pasi shtron një argument, ai përpiqet ta analizojë duke udhëtuar në gjithë traditën e ngjizjes së njeriut dhe kulturës së shoqërisë njerëzore. Përsëri qënia me Q – të madhe, cili është kuptimi ynë për të ? Nga rrëfenjat e Krijimit te Gjeneza, te varianti i dytë « jahwist » te rrëfenjat për Kainin dhe Abelin, Noen, Kullën e Babelit deri te të vërtetat shkencore dhe përfundimi se Qënia kuptohej si truall veprimesh dhe jo si territor ku ndodhen sendet. E pastaj ana materiale e jetës, përbërësit e saj - molekulat dhe atomet e kuarket, po ashtu, dhe përsëri Kaosi, e panjohura, territori i pazbërthyer, gjithçka që nuk dimë e nuk njohim. Kaosi është vendi që Zoti në Gjenezë e pëcaktoi si të paformë dhe për ta ndërtuar atë përdori Fjalën. Gjithçka na rrëfehet prej fjalës së Zotit që i dha formë botës është rregull, është siguri. Ky ekuilibër i brishtë mes asaj që na mban në paqe dhe asaj që na fut në pasiguri vjen si një rrëfim dhe si ankth ekzistencial që na shoqëron kudo, në familje, në rrugë, në jetë dhe vijmë kështu te kategoritë njerëzore të cilat janë shumë më të vjetra sesa ne. Kategoria e seksit mashkull dhe seksit femër janë po aq të lashta sa edhe seksi në jetën e njeriut. Rregulli ose ajo çfarë shohim identifikohet me ndjesinë mashkullore. Ashtu si shimpanzetë, por edhe kafshët e tjera, struktura primare e ndërtimit të jetës ka qenë mashkullore. Burrat kanë ndërtuar dhe kanë prirë me profesione si gurgdhëndës, muratorë duke e nxjerrë njeriun nga bota e amullt e kaosit në jetën e rregullit. Dhe duke lexuar fotografinë që na paraqitet sot nga narrativat mbi kuptimin e jetës qofshin ato biblike apo humane, ai shkruan : « Rregulli është Zoti, Ati ynë, gjykatësi i Epërm, mbajtësi i regjistrit të llogarive dhe ndarësi i shpërblimeve e ndëshkimeve. Rregulli është ushtria e policëve dhe ushtarakëve në kohë paqeje, kultura politike… janë « ata », … kartat e kreditit, respektimi i trafikut, vajtje-ardhjet nga puna. … Kaosi është lënda, origjina, zanafilla, nëna, materia, substanca prej së cilës formohen të gjitha sendet… ». (f. 46) Ashtu si natyra, gruaja ka pushtetin e zgjedhjes dhe autori, duke e ngritur lart këtë cilësi, shkruan : «Prirja e grave për të thënë jo, ka bërë që ne të evoluojmë në ato krijesa kreative që jemi sot».
Ritregimi që u bën ai teksteve të shenjta më ka sjellë disa herë në vështrim Kirkegaard dhe veprën e tij « Frikë e drithërimë… ». Në ritregimin që i bën ai rrëfenjës së Adamit dhe Evës ndalet në dy elemente : te turpi dhe te gjarpri. Në filllim, kur shëtisnin në Parajsë, thotë ai, ata nuk e njihnin drojën, turpin. Edhe sot, fëmijët deri në moshën tre vjeç nuk e kanë këtë ndjesi. Një element tjetër që ai vëren është gjarpri që shfaqet në vargun e tretë të Gjenezës që duket sikur ka këmbë. E kam vrarë mendjen, thotë ai, dhe nuk e shpjegoj dot pse Zoti e ka vendosur edhe gjarprin në Eden. Mua më duket se që këtu, vijon ai, na shfaqet dikotomia rregull-kaos. Kopshti është rregulli, gjarpri kaosi. Nëse do të sillnim këtu edhe vëzhgimin e Frojdit të vepra « Malaise dans la civilisation », Eva dhe Adami ashtu si Erosi dhe Ananke-ja, janë kaosi, ndërsa gjarpri është ndërgjegjja që po formohet, qytetërimi që po lind ose rregulli. Të gjitha këto në sfondin e Pemës së Njohjes të së Mirës dhe së Keqes, të Pemës së Jetës, të asaj që lejohet dhe të asaj që ndalohet. Duket sikur qytetërimi ynë, siç thotë Frojdi lindi si reagim ndaj impulsit. Mirëpo autori është në kërkim të asaj që na plagos më shumë ne dhe të përgjigjes se çfarë duhet të kemi parasysh kur të kërkojmë që të kujdesemi për veten tonë ashtu si për një tjetër që e duam shumë. Në mënyrë metaforike, ai, duke përqasur kopshtin e Edenit me jetën, thotë se, sado i rrethuar, edhe ai kopsht u pushtua nga kaosi. Gjarpri metaforik është brenda nesh. Falë këtij ushtrimi imagjinar mijëravjeçar, thotë ai, nisi të plazmohet ideja e koncepteve morale në nivel abstrakt. « Më i dëmshmi prej gjithë gjarprinjëve të mundshëm, vijon ai, është prirja e përjetshme njerëzore për ligësi ». Më tej, duke lexuar metaforën e Evës dhe Adamit, të ndëshkimit dhe të fatit, ai arrin në përfundimin se vetëdija që u zgjua te njeriu se ai është i vdekshëm dhe se jeta është vuajtje e kanë bërë atë të kuptojë se kënaqësia dhe siguria janë relative. Dëbimi nga parajsa përputhet me kohën kur njeriut iu çelën sytë për të kuptuar të ardhmen dhe për të pranuar se jemi të vdekshëm. Por, gjithashtu, kjo përkon edhe me atë fazë të jetës së njeriut që nisi të distancohet nga natyra dhe fillloi të kultivojë vetëdijen e tij mbi veten, të tjerët dhe botën. Në mënyrë metaforike, kur Eva dhe Adami hëngrën frutin e ndaluar, gjarpri u shpreh se ditën që do hani frutin ju do të bëheni si HYJTË dhe do të dalloni të mirën nga e keqja.
Peterson e rrëfen me mjeshtëri krijimin e vetëdijes te njeriu si proces që ka qenë shenjuar më parë në rrëfimet e tij biblike dhe e zbërthen këtë simbologji me një tekst që të intrigues dhe me artin e vizatimit të ngrehinës sonë të shpirtit. Përqasja me botën e kafshëve, dy temat e mëdha E MIRA dhe E KEQJA si dhe vetëdija që kemi ne për të keqen, për dhimbjen, turpin, tmerrin, neverinë. «E dimë se çfarë na bën të vuajmë, e dimë se si mund të na shndërrohet jeta në makth dhe dhimbje- e kjo do të thotë se e dimë shumë mirë se si mund t'ua shkaktojmë edhe të tjerëve këto dhe t’i bëjmë edhe ata të vuajnë » (f. 61). Autori polemizon me atë që ai e quan idenë popullore të përhapur në qarqet intelektuale të Mëkatit Fillestar. Ajo nuk ka pasur fare të bëjë me transformimin tonë evolucionar. Por qëniet njerëzore kanë një kapacitet të pamatë për të bërë keq. Dhe për këtë mjaft të hedhësh një vështrim në historinë njerëzore, por mjaft të shohësh edhe se çfarë po ndodh sot në botë, sa mizori e vdekje shkaktohen për shkak të vullnetit të njeriut. Ai përmend këtu edhe një bestytni të vjetër të mesapotamëve të cilët besonin se raca njerëzore ishte e ngjizur prej gjakut të Kingu-së, më i tmerrshmi përbindësh që Perëndesha e famshme e Kaosit mund të krijonte. Vdekja, e keqja, fantazitë tonë të errëta. Atëhere ç’duhet bërë, thotë ai ?
Edhe Peterson vë në dyshim disa nga urdhëresat e dogmës, por i pëlqen ajo që thotë Jung : Bëj ndaj të tjerëve atë që do të dëshiroje që edhe ata të ta bënin ty. Pastaj arsyetimet e moralit që mbështetet mbi vlerat, zgjedhja e kuptimit të jetës duke shenjuar të ardhmen e rikthen rrëfimin e Peterson në fillim të këtij kapitulli. Ai thotë se natyra jonë mëkatare mund të përmbushet me krenarinë e qënies dhe me vetëbesimin e atij që ka mësuar të ecë përkrah Zotit në kopsht ashtu si dikur.
Rregulla 3 është si një novelë me kujtime nga fëmijëria, rinia dhe vitete e parë të punës. Ai e ka shfrytëzuar jetën e tij në një qytet në veri të Kanadasë me temperatura të ulëta për të vizatuar karaktere e portrete që i japin dorë të rrëfejë se ç’është miqësia, çfarë janë shokët dhe si duhet të sillemi me ta. Përfundimi i tij duket i thjeshtë. Bëji miq ata që të duan të mirën. Kështu është formualuar rregulli 3. Por si t’i njohim ata ?
Qyteti i lindjes një qytezë me bare kaubojsish dhe shumë i ftohtë. Të dehesh – kjo është është zgjidhja, por edhe përfundimi sepse ashtu mbyllen shumë jetë të trishta. Adoleshenca është si një djerrinë, shokët janë tjetër lloj dhe ndonjëherë ti je i detyruar ta shpëtosh atë që është i mallkuar nga shoqëria apo jeta sepse ai është shoku yt i fëmijërisë. Ndonjëherë, sipas një kotrate të pashkruar që synon nihilizmin, dështimin dhe vuajtjen, të qëllon të lidhesh me shokë që janë të dëmshëm për ty. Në adoleshencë apo në rininë e parë na ka takuar të gjithëve të njohim dështimin dhe vesin sepse ky i fundit është i lehtë, ndërsa suksesi është mister e virtyti i pashpjegueshëm. Ndaj që të nxjerrësh dikë nga humnera është më e vështirë sesa ta nxjerrësh nga ndonjë kanal. Pavarësisht këtyre, besnikëri s’do të thotë marrëzi. Besnikëria duhet negociuuar në mënyrë të paanshme dhe të ndershme. Njeriu i mirë dhe i shëndetshëm është një ideal, është rruga për të shkuar atje, por jo modeli vetë.
Nga rregulli 4 më pëlqeu sidomos rrëfimi për sytë. Gjithçka që autori rrëfen këtu ngjan si një novelë. I mbështetur edhe në punimet e psikologut konjitiv Daniel Simons, ai përmend atë që quhet « verbëria e paqëllimtë » dhe, fill pas kësaj, hidhet te përvoja e teksteve të moçme vedike (shkrimet e shenjta më të vjetra të hinduizmit, pjesë themelore e kulturës indiane). Aty, thotë ai, gjendet një ide e thellë : ashtu siç perceptohet, bota është maya – dukja dhe iluzioni. Pjesërisht kjo do të thotë që njerëzit janë të verbuar prej dëshirave, por të pazotë për t’i parë gjërat ashtu siç janë. (f. 108). E, që këtej, konkluzioni se ne shohim vetëm atë që synojmë.
Pas kësaj paraqitjeje ai tregon se çfarë duhet të bëjmë. Dëshirat tona duhet t’i artikulojmë dhe të përcaktojmë hierarkinë e tyre pastaj t’i bashkërendojmë me dëshirat e njerëzve të tjerë dhe me botën. Më tej ai futet në arsyetime filozofike dhe vështron raportin e fesë me dijen. « Feja ka të bëjë me çfarë është e drejtë dhe çfarë është e gabuar, … me arketipet e së drejtës dhe të së gabuarës…, feja përqëndrohet të sjellja e duhur. Thelbi i saj ka të bëjë me atë që Platoni e quante « E Mira ». Ata që shkruan Biblën nuk ishin shkencëtarë, dija lindi më vonë. Dhe këtu ai kundërve besimin me dijen. Nëse besimi të kërkon të jesh i bindur, dija të bën të jesh i revoltuar dhe, që këtej, vjen kundërshtimi klasik i rilindjes perëndimore liberale. Bindja dhe besimi ose fëmija dyvjeçar dhe i rrituri, fëmijëria e shoqërisë njerëzore dhe pjekuria e saj gjithë dyshime e kundërshti. Për të ilustruar idenë e tij dhe kritikët e atyre që besojnë dhe ateistëve, po ashtu, ai sjell si shembull « Krim e ndëshkim » të Dostojevskit, në të cilën vepër Raskolnikovi e merr seriozisht ateizmin e vet dhe e justifikon vrasjen që bën me motivin « vrasje e nisur nga e mira ».
Peterson i jep një rëndësi të posaçme mesazheve që kanë tekstet e vjetra. Ai vlerëson sidomos Ligjëratën e Krishtit në Mal dhe e quan atë si kulmin e Urtësisë së Dhjatës së Re. « Kjo, thotë ai, është orvajtja e Shpirtit të Njerëzimit për të transformuar të kuptuarin e etikës prej stadit fillestar dhe të domosdoshëm të trajtës ndaluese ti nuk duhet të… dhe të dhjetë urdhëresave deri te vizioni i individit autentik… Kjo s’do të thotë fundi i mëkatit, por e kundërta e tij : e mira vetë ». ( f. 120).
Pas kësaj vijnë porositë e tij dhe këshillat që burojnë nga ky rregull, thelbi i të cilit është përkushtimi ndaj asaj që ti mund ta bësh si duhet dhe synimi për nga ato dëshira që të bëjnë të ndjehesh mirë duke u krahasuar me të djeshmen dhe jo me atë që është transformuar e nuk njihet sot.
Marrëdhëniet me fëmijët, edukimi, rritja e tyre dhe çfarë dimë e çfarë nuk dimë të japim në dashurinë për ta, formojnë përmbajtjen e rregullit 5 që ai e ka formuluar si një këshillë që ti duhet të kesh kujdes e të mos i lejosh fëmijët të bëjnë atë që do të të detyronte ty t’i merrje inat. Kur duhet të themi «jo» e kur duhet t’i miratojmë veprimet e tyre, vendi që zë gjinia në ambientin shoqëror, krijimi i unversit të vogël të fëmijëve prej priundërve të tyre apo normat kulturore që favorizojnë mashkullin në kurriz të femrës. Këtu ai bën një arsyetim interesant sa i takon riprodhimit. Femra mund të riprodhojë në mënyrë të kufizuar dhe eskponenciale kurse mashkulli ka kufi vetëm qiellin. Udhëtimi i këtij arsyetimi në historinë e dinastive të Quing apo të Genghis Khan-it e çon në përfundimin se ka disa arsye pse prindërit kanë një parapëlqim për djalin më shumë sesa për vajzën.
Udhëtimi që ai bën në kulturën e shoqërive perëndimore duke përmendur disa nga lëvizjet e mëdha shoqërore me karakter çlirues dhe emancipues e çon në përfundimin se problemet individuale duhen zgjidhur përmes ristrukturimit kulturor, por jo radikal, sepse revolucionet janë destabilizuese. Ai lexon me vëmendje edhe përpjekjet që bëhen sot për të revolucionarizuar kulturën shoqërore në varësi të kërkesave që vijnë pafund nga grupe të caktuara shoqërore që kërkojnë shkallmimin e rregullave të ngulitura dhe reformimin e thellë të mentalitetit njerëzor. « Tmerr e lebeti fshihet pas mureve që paraardhësit tanë na kanë lënë të ngritura me mençuri. I rrëzojmë për të keqen dhe rrezikun tonë. Rrëshqasim të pandërgjegjshëm mbi një cipë akulli poshtë të cilit, në thelllësistë e ujit të ftohtë lëvrijnë përbindësha të paimagjinueshëm » (f. 129).
I pasionuar pas historisë dhe fakteve, ai ndërmerr një udhëtim në kohë dhe tregon fakte tronditëse nga krimet barbare të japonezëve, fjala vjen, që dëshmohen në librin « Përdhunimi i Nankingut » të Iris Chang. Vrasjet në shtetet moderne, krimet e rrugës, bandat e gangove që i kanë edhe shimpanzetë, fiset gjahtare që janë më gjakatarë sesa njerëzit që jetojnë në shoqëri të industrializuara, e çojnë në përfundimin se edhe fëmijët, sikurse të gjitha qëniet njerëzore, nuk janë vetëm të mirë dhe s’mund t’i lësh jashtë vëmendjes dhe të paprekur prej shoqërisë e pastaj të presësh që të lulëzojnë vetvetiu. Deri edhe qentë duhen socializuar, thotë ai. (f. 133). Që këtu buron një nga maksimat e rëndësishme të kësaj rregulle. « Procesi jetik i shoqërizmit bëhet pritë për të keqen dhe shtysë për shumë të mira. Fëmijët duhen formuar dhe informuar ». Vëzhgimet e tij te sjellja e fëmijëve, përpjekja e tyre për dominim me anë të dhunës kur janë të vegjël e çon në përfundimin tjetër se dhuna nuk është mister, paqja është mister, është e vështirë, paqja do mësuar, kultivuar e fituar. Më tej vjen një vëzhgim provokues por i vërtetë : « njerëzit shpesh i kuptojnë mbrbapsht pyetjet psikologjike. Përse njerëzit marrin drogë ? S’ka mister këtu. Përse nuk marrin drogë gjithë kohën është mister. Përse vuajnë njerëzit nga ankthi ? S’është mister kjo gjë. Si është e mundur që njerëzit ia dalin që të jenë të qetë, këtu ka mister. Jemi të thyeshëm dhe të vdekshëm. » (f. 137). Po përse fëmijët janë agresivë dhe të dhunshëm. Agresioni është i lindur dhe ai lubrifikon dëshirën, -përfundon ai.
Më tej ky kapitull mbyllet me këshilla pedagogjike, por të vlefshme sidomos për nënat dhe për institucionet që kanë fëmijët si thelb të punës së tyre, nga të cilat po përmend vetëm parimin e pestë që ai e paraqet kështu : « Prindërit e kanë për detyrë të veprojnë si zëvendësuesit ose si të deleguarit e botës reale – të deleguar zemërgjerë e të përkushtuar, por të deleguar sidoqoftë… Është detyre e prindërve që t’i bëjne fëmijët shoqërisht të pranueshëm e të dashur, kjo i jep fëmijës vetrëspekt, mundësi dhe siguri » (f. 157).
Rregulli 6 i formuluar si një këshillë për shtëpinë zgjerohet në mënyrë metaforike dhe merr kuptim më të gjerë kur shtrihet në dëshirën që para se të kritikosh të tjerët, mirëmbaj njëherë shtëpinë tënde. Dhe arsyetimi pastaj thellohet në krimin religjioz, në vrasjet për motive ideologjike apo fetare që kanë tronditur botën këto kohët e fundit, të cilat herë shfaqen me frymëzim nazist e herë me frymëzim fetar për të mbërritur deri të dyshimi për vlerën e ekzistencës njerëzore e për këtë ai sjell si shembull Tolstoin i cili përmendte katër mënyra për t’iu arratisur mendimeve të tilla. Pesimizmi apo nihilizmi burojnë nga brishtësia e qënies e cila, në shumë raste, vihet në lëvizje nga urrejtja dhe këtu ai sjell shembuj nga personazhe që kanë shenjuar një kohë me krimet e tyre makabre si hakmarrje ndaj dhunës që kanë ndier. Përqasja me rrëfimet biblike, me stereotipinë e zemërimit të Kainit që vret Abelin si hakmarrje ndaj Perëndisë të duket sikur e paraqet botën si një lëvizje në formë rrathësh me frymëzim hakmarrjen dhe motiv kotësinë e qënies. Shoqëria ka gjetur disa mënyra për të ndaluar këto dallgë urrjetjeje. Ka ndërtuar familje, shtete dhe vende dhe mbi to ndërtojmë sistemet e besimit. Metafora e digës që vjen nga shembulli i Holandës që i ndërtoi ato për të shmangur përmbytjen bëhet më në fund një shembull tërheqës për të arritur në dy përfundime ose në dy përvoja : hebrenjtë fajësonin veten për të gjithë të zezat që u binin mbi kokë dhe kjo është ndjenja e thellë e përgjegjësisë, një alternativë tjetër është të fajësosh qënien dhe të kridhesh në zemërim e të kërkosh shpagim. As njëra as tjetra. Mos fajëso të tjerët as botën jashtë pa kërkuar më parë të vendosësh rregull në shtëpinë tënde, në shpirtin tënd, në mendimet e tua.
Rregulli 7 më është dukur i trajtuar më bukur dhe ngjan më shumë si një rrëfim letrar me një stil që përzien disa regjistra rrëfimesh ; narrativën biblike me njohjen tonë për jetën, pikëpyetjet mbi atë që njohim dhe arsyetimet me atë që vjen nga një narrativë siperane e të gjitha këto bëhen duke vizatuar personazhin më të panjohur te planetit dhe fatin e tij – njeriun. Jeta është vuajtje, -thotë ai që në fillim pasi ka shpallur se në jetë është mirë të bësh atë që ka kuptim dhe jo atë që të leverdis (Rregulli 7). Tekstin biblik, Peterson e vështron jo vetëm si një udhëzues qiellor apo si një gidë për t’u orientuar në labirintin e jetës, por e vështron edhe si një narrativë që deri më tash e shpjegon fatin e njeriut në mënyrë më të besueshme. Sipas tij kjo është urtësia e njerëzimit që ka regjistruar jetën e tij si një tekst që artikulohet nga një autor i cili iu imponua dhe vijon t’i imponohet njerëzimit edhe sot. Fatin e tij dhe jetën që do të çojë njeriu duket sikur e ka parashikuar Zoti qysh kur përzuri Evën dhe Adamin nga Parajsa pasi ata hëngrën frutin e ndaluar të nxitur nga gjarpri. Është një tekst i ngjeshur po aty janë pjesa më e madhe e ideologjive që u ngjizën më vonë për të kuptuar jetën. Që nga faji i Adamit dhe dënimi i tij me vuajtje për të punuar, deri te tradhtia e tyre dhe dënimi dyfish i Adamit pse dëgjoi gruan dhe deri të dënimi që pluhur je dhe në pluhur do të kthehesh. Pikërisht këtu përmblidhet edhe kuptimi i jetës dhe dilemat e saj. Nëse gjithçka është e parashkruar, nëse e dimë që do të vdesim një ditë, nëse e dimë që jeta është vuajtje dhe mundim, nëse e dimë që metafora e Kainit dhe keqkuptimi i kullës së Babelit apo paralelja me arkën e Noes janë ato që kanë shenjuar jetën tonë dhe nëse u shtojmë këtyre ato që ka zbuluar Frojdi se jetën tonë e vë në lëvizje Erosi dhe Anankéja, atëherë çfarë ka kuptim dhe çfarë duhet të bëjmë me jetën tonë ? Kjo nuk është vetëm dilema e Peterson në këtë kapitull apo rregull, kjo duket se është dilema universale. Duhet vënë re se autori u jep shumë rëndësi mbështjelljes së njeriut me stofin e tradhë të besimit dhe të narrativave biblike apo mitike. Në kontekstin shqiptar mund të shtojmë se edhe narrativat nacionalromantike apo besimet që kanë në qendër identifikimin me etninë apo me një ideologji të caktuar e kanë bërë njeriun e këtyre anëve që mos ta shohë veten e tij si një shpirt i individual, por ta vështrojë si një ingranazh në mekanizmin e së tërës edhe kjo, sipas meje, ka bërë që shumë nga përjetimet individuale të njeriut të mbyten e të ndrydhen nga pesha e rëndë e besimit të fisit, të etnisë apo të shtetit. Një material me vlerë do të ishte vështrimi i dokeve dhe zakoneve tona nga kjo prerje.
Për të kuptuar thelbin e njeriut dhe të njerëzimit, Peterson futet në analiza antropologjike e filozofike dhe përmend atë çast në jetën e njeriut kur ai nga gjendja primitive e barbare u zgjua dhe vëzhgimi i tij është mjaft ineteresant : « Nisëm të mbanim vesh e të vinim re çfarë bënim. Nisëm t’i përdorim trupat tanë si instrumente për të mishëruar veprime fizike. Filluam kështu të imitojmë e të dramatizojmë. Shpikëm ritualin. Nisëm të aktrojmë përvojat personale. Pastaj filluam të tregojmë rrëfenja. Filluam të kodifikojmë në ato rrëfenja vëzhgimet që u bënim dramave vetjake. Në këtë mënyrë informacioni që në fillim gjendej i ngërthyer në sjelljen tonë, tani filloi të mishërohej edhe në rrëfenjat tona… . Një histori e tillë është edhe Narrativa Biblike e Parajsës dhe e Rënies. » (f. 179)
Autori zbulon se kuptimi i jetës nisi të formohet atëherë kur të parët tanë kuptuan se diçka nga ajo që ata siguronin mund të ruhej për më vonë. Ky nocion i ardhmërisë, lindja e vetëdijes për atë që vjen, për të ardhmen solli edhe sakrificën dhe modeloi te njeriu edhe kuptimin e jetës. Në fillim ruaj diçka për më vonë për vete, pastaj, siç thotë autori, « s’kam ç’ta bëj gjithë këtë mamuth, mirë është t’u jap edhe të tjerëve se mbase dhe ata do ta bëjën këtë gjë për mua një herë tjetër… . Në këtë mënyrë « mamuthi shndërrohet në « mamuth i së ardhmes » dhe « mamuthi i së ardhmes » shndërrohet në « reputacion personal ». ( f. 184-185). Sakrifica e ka gjetur kuptimin e vet te arketipi i sakrificës sublime e birit të Perëndisë. Mirëpo nëse ia kërkojmë këtë edhe të tjerëve, mos vallë po i vëmë ata në vështirësi dhe po e kthejmë vuajtjen në kult ? Shembulli i Sokratit na dëshmon të kundërtën. Një jetë në kërkim të së vërtetës dhe në fund dënimi me vdekje. Dishepujt e tij i dhanë mundësi që të shpëtonte, ndërsa ai iu bind zërit të brendshëm dhe mallkimin e ktheu në bekim. Kulti i së vërtetës dhe kuptimit të jetës dhe përbuzja e gënjeshtrës janë simbolika e integritetit.
Duke ndjekur rrugëtimin e njeriut dhe duke ndarë kohën mitike me atë historike, autori vëren se pas zgjimit të prindërve tanë arketipalë, jeta bëhet e vështirë për ne, fëmijët e tyre. Vdekshëmria, brishtësia e njeriut, frika, inati, zemërimi, mllefi, të gjitha këto sentimente njeriu nisi t’i dallojë te vetja dhe sapo i mësoi, u bë i aftë që t’ua shkaktonte edhe të tjerëve duke u bërë vullnetarisht qënie të afta për të torturuar të tjerët. Tani ne ishim përballë me të keqen. Ashtu si Jezusi që u drejtua për në shkretëtirë që të përballej dhe të tundohej nga djalli, ne do të viheshim në provë çdo ditë të jetës sonë. Përqasja që bën autori me dyzetë ditët e shtegtimit të Krishtit në terrin e shkretëtirës që simbolizon natën e errët të shpirtit njerëzor shënjojnë dyzet motet që izraelitët u endën në shkretëtirë pasi u përzunë nga Faraoni i Egjiptit. Por kjo do të ishte një pikënisje e mjaftë për të udhëtuar edhe në mynxyrat e shekullit XX, në kampet e Aushvicit, në Gulagët e Stalinit apo në burgjet famëkeqe të Shqipërisë totalitare. Kjo luftë e llahtarshme mes asaj që është poshtë në honin e shpirtit tonë dhe dëshirës për të shkuar lart në parajsën e së ardhmes e ka bërë psikanalistin Karl Jung që autori e çmon lart të thotë se « Asnjë pemë s’rritet dot gjer lart në Qiell nëse rrënjët nuk i mbërrijnë dot gjer poshtë në Ferr ». ( f. 198).
Më tej autori përmend disa nga përparësistë e doktrinës së krishterë si një filozofi që i ka sjellë më shumë se të tjerat përparim shoqërisë njerëzore dhe kuptimit të jetës. Megjithë kufizimet e saj doktrina kristiane e lartësoi shpirtin e individit duke i vendosur skllavin, pronarin, plebeun dhe patricin në të njëjtin rrafsh metafizik, duke i barazuar përpara Zotit dhe ligjit. Ai përqas më tej edhe vështrimin kritik niçean për këtë doktrinë apo përqeshjen e Marksit se feja është opium për popullin duke mbërritur deri te dyshimi dhe tejkalimi i nihilizmit të cekët ose tek « Uni » që mendon. Cogito ergo sum e Dekartit është për Peterson kuptimi modern i njeriut. Nëse « Uni » ishte konceptualizuar mijëra vjet më parë dhe gjatë epokës kristiane ai ishte kthyer në Logos, Dekarti ka meritën se e shekullarizoi atë dhe e bëri të aftë të mendojë e të veprojë. Kjo është vetvetja moderne, thotë ai. Vetja jonë është aktori i hatashëm i së keqes që i ka rënë kryq e tërthor teatrit të skenës së Qënies qoftë si nazist, qoftë si stalinist. Duam apo s’duam ne e kundërta e kësaj është urtësia tradicionale. Mirëpo ne kemi aftësinë të mendojmë dhe t’i bëjmë idetë tona aksione e veprime, ne mund të bëjmë realitet përfytyrimet tona abstrakte. Ideja thotë ai nuk është si fakti. Fakti është i pajetë. Ka me biliona fakte të pajeta. Interneti është një varrezë faktesh të vdekura (f. 214). Ndërsa ideja është e gjallë. Ndaj Frojdi dhe Jungu ngulmonin se psikika njerëzore është një fushëbetejë idesh.
Në fund të këtij kapitulli ose rregulli ai tregon se shumica e ideologjive që pëqafohen nga individë të cilët frymëzohen nga krenaria totalitare, intoleranca, tortura dhe kulti vdekjes janë ato që e zhvlerësojnë kuptimin e jetës. Gënjeshtra dhe sidomos ato të mëdhatë me karakter ideologjik si nazizmi dhe komunizmi sollën miliona vdekje ose krijuan imazhin e Ferrit në tokë. Ndaj bëj gjithçka që ke në dorë që të lehtësosh vuajtjen e panevojshme. Dualizmi brenda nesh ose hierarkia morale që vërente Jungu është shtysa e gjithësecilit. Ne kemi dy personalitetet të përkundërta ose gjyqtarin dhe prokurorin, viktimën dhe heroin, Batmanin ose Xhokerin, Abelin dhe Kainin, Krishtin apo Satanain. Kuptimi i jetës është një farë drejtpeshimi mes kaosit dhe disiplinës e rregullit.
Rregulli 8 që shtillet rreth së vërtetës, pra thuaj të vërtetën, mos gënje, ka një përkufizim interesant që u shkon elitave postkomuniste, siç është rasti te ne por edhe në vendet e tjera ish-komuniste. «Komunizmi ishte joshës sidomos jo aq për puntëtorët e shtypur, përfituesit e tij hipotetikë sesa për intelektualët, krenaria arrogante e të cilëve për intelektin e tyre, u jepte sigurinë se kishin gjithnjë të drejtë ». (f. 242)
Rregulli 9 merret më shumë me ligjërimin dhe bashkëbisedimin, me vëmendjen që duhet të tregojmë për atë që na flet dhe për kulturën e të dëgjuarit. Edhe këtu ai e sheh njeriun si teatrin ku luhen dramat e vjetra e të reja të dominancës primitive, të manovrave hierarkike dhe të mendjemprehtësisë. Përfundime të tilla si ajo që njerëzit e organizojnë mendjen përmes bashkëbisedimit dhe konsiderata të tjera, e afrojën atë me psikologët e komunkimit të cilët pretendojnë në ndonjë rast se e vërteta dhe humori janë si mishi me thoin dhe shkojnë shumë bashkë. Edhe rregulli 10 merret me ligjërimin dhe marrëdhënien që vendosim ne me botën dhe me sendet, me sistemet që vjetërohen dhe që këtej ideja se realiteti na shfaqet jo thjesht si diçka që ekziston, por si një mundësi për t’u zbuluar. Por jo vetëm bota jashtë, por edhe bota jonë brenda është një mundësi eksplorimi. Megjithëse ndarjet tradicionale të punëve brenda në familje kanë ndryshuar, ato nuk është se e kanë shëndoshur klimën brenda saj. Kush ka dalë nga « tirania » e familjes shpesh përfundon në shkretëtirë. Ligjërimi si institucion që duhet të rregullojë sidomos unitetet më të vogla shoqërore si ato të çiftit, fjala vjen, nuk e ka shmangur dot rrezikun se në këto marrëdhënie janë të pashmangshme skllavëria, tirania dhe negociimi. Por kur gjërat marrin rrokopujën dhe shfaqet kaosi duhet të kujtohemi se vetëm përmes fjalës mund të vendosim rregullin përsëri. Rregulli 11 u kushtohet fëmijëve dhe është formuluar në forëmn e një këshille që u kërkon të rriturve të mos i bezdisin fëmijët kur ata rrëshqasin me sketibord, ndërsa rregulli i fundit megjithëse ka një titull simbolik si « Ledhatoje macen kur të del në rrugë » i kushtohet dhimbjes familjare dhe vuajtjes nga e cila përfshihemi edhe pa dashur vetë. Ndërsa te « Përmbyllja » autori, duke rimarrë dymbëdhjetë rregullat që ka paraqitur, nis dhe merr në hetim vetëdijen e tij për gjithë sa ka shkruar dhe e vë atë në rolin e çdo lexuesi duke dashur kështu të gjejë një zgjidhje për të gjitha dilemat që sjell jeta. Këtë e bën edhe duke treguar historinë vetjake dhe të famljes e cila, për hir të së vërtetës, qoftë me gëzimet, por sidomos me vuajtjet e veçanërisht me ato të vajzës së tij, duket sikur ilustron më së miri edhe këshillat që ai jep për ne. Në fakt, me një lexim të vëmendshëm ti e kupton se në shumë raste këto këshilla kanë lindur nga pikëpyetjet e mëdha dhe të papriturat e dhimbshme që i ka sjellë jeta edhe vetë Xhordan B. Petersonit.
Përfundim
Ardhja në shqip e Petersonit dhe veçanërisht kjo kryevepër e tij, do të duhet të jetë një ngjarje për jetën kulturore shqiptare. E shenjuar nga një mungesë e dhimbshme e literaturës filozofike e psikologjike, e mbytur në të shumtën e herës nga dogma e kuptimit materialist të jetës dhe pa një kulturë të mirëfilltë perëndimore të diskutimit për thelbin e njeriut, ky libër por edhe libra të tjerë që kanë në qendër individin jo si kuptim shoqëror apo klasor apo më tej akoma si projektim etnik e nacional romantik, por si një teatër të ndeshjeve të pasioneve, kjo vepër, jo vetëm që të ndihmon të kuptosh mjaft mistere të vetëdijes dhe të formimit të njeriut në rrymë të shekujve, por të shërben gjithashtu, që të provosh një kënaqësi të lartë leximi. Siç e kam përmendur edhe më sipër, është një tekst që ndërthur në mënyrë mjeshtërore rrëfimin mbështetur në traditën biblike, në arsyetimet filozofike dhe në përshkrimet vetjake të jetës apo të aventurave të fëmijërisë e të rinisë të cilat e ndihmojnë Petersonin që të shtojë edhe një enigmë më shumë në misterin e kuptimit të njeriut. 12 Rregullat për jetën nuk janë dymbëdhjetë udhëzime se si të jetojmë apo si të sillemi, janë 12 mundësi për të parë se jeta jonë në të gjitha rastet është e kushtëzuar nga ajo që dimë dhe nga ajo që dëshirojmë të bëjmë. Nëse duam të kuptojmë se çfarë duhet bërë me jetën që na është dhënë si dhuratë, është mirë të mësojmë sa më shumë dhe të lexojmë po ashtu shumë se çfarë kanë bërë të parët tanë mitikë dhe ata historikë, është e nevojshme të besojmë sidomos te një gjë e vetme, te FJALA.
