Tek çapoja në qejfin tim shëtitores së Sa randës drejt hotel turizmit “Butrinti”, s’di pse mu kujtuan ca ditë, një herë motit, që më dukeshin të veçanta. Ndërsa sot, pesha e viteve i ka zvogëluar përmasat dhe e ka hequr veskun e një ngjarjeje të “veçantë”. Por atëherë ishte ndryshe. E pra, në Sarandë diku te viti 1978 kishte ardhur Kadare me pushime. Dhe si kryetar i Degës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të rrethit të Sarandës që isha, e shoqërova disa ditë me një grup krijuesish kryesorë të “rrethinës” sonë, por që Zoti i kishte dhënë shumë pekule. Aty lart, te tavolina e qoshes në verandën e hotelit, djathtas, pinim kafe dhe bënim biseda letërsie me të madhin e letrave shqipe. Kadare ishte një mit i gjallë, sigurisht i një dimensioni e vëmendjeje shumë më të madhe se sot. Ndofta shoqëria e ndrydhur viteve të diktaturës shikonte te idetë dhe letërsia e tij diçka që ne vetëm e mendonim dhe e dëshironim me zjarr, spërndritjen e një “Shqipërie” tjetër, një “ishull” diku tej, i cili ishte çuditërisht ndryshe nga balta ku jetonim.
Kadare fliste pak, ishte modest me ne, na linte të ngazëlleheshim në vetëmburrjet tona të pafunda poetike. Njëri nga shkrimtarët e minoritetit grek kishte qejf të dëshmonte leximet e tij në letërsinë greke. Jo po Elitisi, jo po Kavafisi, jo po Ricosi dhe Pallamasi, jo po Kazanzaqi dhe Vasilikos, jo po… Sikur donte t’i thoshte: “Unë jam më i ditur se këta, he-he!” Po e tepronte dhe s’u linte radhë të tjerëve. Kadare tundte kokën, lëshonte nga një “po” të thatë, ndonjëherë bënte sikur s’dinte e s’e njihte këtë apo atë autor. Dikur tundi dorën dhe tha: “Ka shumë miza këtu!” Ouuuu, kush ishte miza aty? Mos vallë ky shkrimtar mburravec që s’pushonte së foluri?! Ndoshta! Apo mos vallë vërtet aty kishte miza?! Hajde gjeje! Të gjithë më pas, si për t’i dhënë shkrimtarit statusin e ironikut, e morën si një metaforë qortuse të tij: “Mjaft de, kemi ardhur për muhabet, jo për leksione!” Por sot them se ishte thjesht një gjest i pafajshëm shkaktuar nga vapa dhe bezdia e ndonjë mize. Ndofta ai s’e kishte mendjen fare te ajo çfarë dërdëlliste shkrimtari ynë i vogël i periferisë, ani pse ishte njeri i dëgjueshëm dhe dinte të respektonte.
Me Kadarenë u bë një takim i shkrimtarëve të qytetit në sallën e Komitetit Ekzekutiv të rrethit në vitin 1986. Po ke parë ti?! Ia kishin behur aty gjithfarë lloj nëpunësish e fytyrash të papara, ndërsa disa krijues mbetën jashtë sallës modeste. Për ta nderuar shkrimtarin kishte ardhur gjithë ç’qenë shefa të atij komiteti, sigurisht edhe kryetari Stefan Qirjako, një burrë energjik, i qeshur, jo i llojit të “xhaketave të vjetra”. Seç kishte një tension në ajër. Në emër të shkrimtarëve dhe artistëve të qytetit tonë i urova Kadaresë mirëseardhjen dhe e ftova të fliste rreth krijimtarisë së tij të fundme si dhe letërsisë shqipe. Porsa Kadare mbaroi, seç u ngrit një i panjohur dhe e pyeti për novelën e tij “Nata me hënë” botuar së fundmi: si e kuptonte ai “virgjinitetin” e heroinës, Marianës, para se ajo të martohej, si një akt moral apo si një akt amoral?
Pastaj u çua një tjetër dhe e pyeti se a kishte të drejtë shoqëria të ndërhynte në aktin e saj apo kjo sipas shkrimtarit, quhej dhunë, censurë, imponim? A ishte pushteti, në këtë rast, recidiv i një veprimi konservator, patriarkal apo bartje e një qëndrimi moral? Nëse po, pse ironizohej nga shkrimtari? Ja ku ia behën edhe dy të tjerë, që përsëritën në thelb po të njëjtën gjë: “Çfarë përfaqësonte kjo vajzë liberale dhe veprimi i saj amoral në shoqërinë tonë socialiste? E konsideroni ju një akt lirie dhe personaliteti apo një paralajmërim të shthurjes së shoqërisë, pra dhe papërgjegjshmërinë e organizatave bazë, forumeve, vetë partisë?! Ishte dakord shkrimtari me këtë ide? Po partia, pushteti, ku ishin këtu, çfarë bënin në novelë, flinin? Pastaj, ky sekretari i organizatës bazë të partisë në novelë kaq meskin na ishte, kaq i verbër dhe kaq i paaftë sa nuk reagonte fare? Po opinioni i shëndoshë shoqëror ku qe? Vetëm prapambetje, vetëm thashetheme?!…
Ata nuk ishin shkrimtarë të qytetit, kishin ardhur enkas nga Tirana, qenë pjesë e një hordhie që e ndiqte shkrimtarin nga pas. Nuk ishin as shkrimtarë të kryeqytetit. Unë i njihja se isha edhe anëtar i komitetit drejtues të LSHA, siç quhej asoherë. Qenë disa “skifterë” të forumeve partiake të dërguar enkas për ta goditur, për t’ia “ngrënë mishin” pak nga pak, siç kishte thënë vetë Kadare më vonë në një roman të tij, “Vajza e Agamemnonit”, por dhe te romani “Shkaba”. Për të dalë nga zgafellet e errëta drejt majamalave dhe qiellit të hapur, çka ishte vetë liria, shkrimtarit i duhej të bënte një pakt vrastar me shqiponjën, domethënë censurën. Kadareja e njihte atë pakt me vdekjen. Dhe i duhej, pra, të paguante për lirinë e artit që bënte pengun e vet tejet të shtrenjtë, mishin e tij të përgjakur, letërsinë e bukur. Rishtazi këta “skifterë”, këto “zhgaba” e “orla” krakarisnin dhe kërkonin pengun e ri prej shkrimtarit, mishin e freskët të një novele tejet të diskutueshme për kohën: Artin e saj. Kra, kra, kra…
Kadare e kishte ngurtësuar fytyrën. Ishte vështirë ta kuptoje. Qe natyrë sfiduese. Me atë madhështinë dhe akullsinë e tij, ai bëri sqarimet e veta lidhur me novelën dhe personazhin e Marianës. Por “skifterët”, “zhgabat” dhe “orlat” nuk e linin të qetë. Kra, kra, kra… U krijua një situatë e rëndë. E gjithë kjo seancë pyetjesh i dukej si një seancë shtrigërimi dhe ekzorcizmi, njësoj siç ia kishin bërë në një mbledhje të hapur të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve në sallën e madhe të Pallatit të Kulturës, kati i dytë, me novelën e tij të famshme “Pallati i ëndrrave”, botuar në vitin 1981. E kujtonte atë ditë ogurzezë kur të tjerë “skifterë”, “zhgaba” dhe “orla” i ishin sulur që nga Ramiza Alia, Nexhmije Hoxha, Foto Çami e gjer te fjala e zymtë e Dritëro Agollit. Por Kadareja kishte sfiduar me heshtjen, vetminë dhe akullsinë e tij. Nuk mund të pranohej më kjo seancë “pyetjesh”. Kadare kishte ardhur për ata, shkrimtarët e Sarandës, jo për lakejtë e Tiranës.
– Doja të bëja dhe unë një pyetje, – iu drejtova Kadaresë që e kisha në krah. – E kam lexuar me shumë qejf novelën tuaj të fundit dhe më ka lënë mbresa të thella, veç të tjerash edhe për zgjidhjen që ju i keni dhënë me grisjen në fund të “çertifikimit” mjekësor të virgjërisë së Marianës dhe rrugën e gjatë që shoqëria duhej të kalonte gjer te ky akt emancipimi. Duket se nevoja që ajo ka për një hapësirë qytetarie brenda vetes është mëse e kohës. Mendos se ndodhia e shfrytëzuar prej jush nuk është e thënë të jetë një ndodhi reale, e njëmendët, ndryshe do të ishim në histori, jo në letërsi. Për këtë arsye unë do të doja të dija se, kur shkruani, cili është mendimi juaj lidhur me raportin midis të vërtetës historike dhe të vërtetës artistike, pra trillit dhe realitetit?
Me sa duket Kadaresë kjo i pëlqeu dhe i ktheu kësaj ndërhyrje një gjuhë të drunjtë, edhe më sfidante se e “skifterëve”, “zhgabave” dhe “orlave” të ardhur nga Tirana, siç ai e kishte zakon. Mesazhi i tij qe fare i qartë: duhet ta linin letërsinë në veskun dhe fantazitë e saj.
Pas përgjigjes së Kadaresë, folën radhazi disa nga shkrimtarët më të mirë të qytetit, gati të ngarkuar me mëri përse ata njerëz të paftuar ua kishin prishur gëzimin e takimit të tyre me shkrimtarin. E ku merrnin vesh ata nga letërsia. Ata qenë veçse ca sejmenë, që i kishin mësuar përmendsh pyetjet e tyre kushedi prej kujt dhe se ku? Shkrimtarët dhe artistët e Sarandës u shkundën dhe shprehën vlerësimin e tyre për Kadarenë dhe veprën e tij në bisedat e atij takimi e më pas: të Niko Kacalidhës dhe Agim Matos, të Andrea Zarballait dhe Stefan Martikos, të Vojsava Nelos dhe Enver Isufit, të Theofil Haxhijanit dhe Thoma Milait, të Niko Godrolit dhe Lesko Ligut, të Zaho Vasilit dhe Thoma Sterjos, të Shefki Hysës, Lefter Çekos, Koço Mërtirit, Vasil Barjabait, Vasil Gjivoglit, Minello Gjonit e Lefter Voglit. Ne e shoqëronim shpesh tek ai plazh a zhavorishte, shpesh mes zhegut, çdo ditë dhe sërish e sërish vazhdonim avazin: letërsia ashtu, letërsia kështu. As Kadare s’kishte faj me lodhjen prej zhegut të korrikut, as ne s’kishim faj me zhuzhimën mburravece para patriarkut të letrave. Qe si poleni që tërhiqte bletët, vëmendjen, ndezullitë dhe kapardisjet tona për letërsinë. Po a ishte e fajshme letërsia vallë?! Te letërsia e Kadaresë ne shikonin njëherësh qiejt dhe greminat.
2.
E lash mendjen të bridhte te një rrugëtim i çuditshëm kur Kadarenë e kthyem në një referencë të rrezikshme teksa Enver Hoxha ishte matufepsur dy vitet e fundit të jetës së tij. Ngjarja edhe sot nuk më ikën nga mendja. Nuk lidhet drejtpërdrejt me Kadarenë, por dëshmon përpëlitjen e shoqërisë për t’i ikur miteve të rrejshëm dhe për të bërë të vetat mitet e reja. Dhe paçka se ka një dozë të fortë personalizimi, ia vlen ta rrëfesh. I kërkoj ndjesë Kadaresë, por siç thashë ngjarja flet për diçka që është përtej tij, flet për ne, brezin tonë. Ndër mitet e asaj kohe, dy ishin kryesorët: Enver Hoxha si mit politik i ujdisur dhe i imponuar përmes frikës e propagandës dhe Ismail Kadare si mit letrar i përqafuar me dëshirë dhe çlirues. Besoj se ngjarja nuk është “inriguese” në vetvete, as për njerëzit e përfshirë aty, por vlen si domethënie për kohën.
…Po ktheheshim me makinën e Komitetit të Partisë së rrethit Sarandë nga Livadhjaja, ku po ngrihej muzeu i Heroit të Popullit Lefter Talo. Nuk u mor vesh si e qysh, por ia nisëm një diskutimi të shpenguar për Kadarenë dhe letërsinë e tij, përkthimet që i ishin bërë në gjuhët e botës, vlerësimet tepër lavdëruese të kritikës botërore, fama që i ishte rritur nëpër vende të ndryshme, krenarinë që ne ndjenim. Unë dhe një miku im i mençur, Anastas Kapurani, që punonte instruktor i Komitetit të Partisë, ndërsa pas vitit 1990 ishte profesor në një universitet të Athinës me disa botime, bisedonim shtruar duke folur për gjeniumin e shkrimtarit, stilin e papërsëritshëm të tij, modernitetin, leksikun e pasur, begatinë gjuhësore e tematike, ligjërimin e veçantë etj.
Sollëm ndërmend metaforat e tij të guximshme nxjerrë nga kurmi i ngrohtë i miteve, legjendave shqiptare dhe historisë, mprehtësinë e tij për të krijuar bashkëshoqërime ideore me realitetin shqiptar. Erdhi një moment dhe në ndezullinë e diskutimit deklarova me ashk (më shumë për vete sesa për shkrimtarin), se: “Kadare është një gjeni… është gjeniu i kombit!…” “Kadare nuk i vjen më letërsisë shqipe, është i papërsëritshëm”, ma pasoi miku im, Anastasi. S’dihet pse, për të qenë “brenda”, nën këllëfin e dogmës dhe propagandës, a si për të larë duart, sekretarja e Komitetit të Partisë ndërhyri: “Gjeniu i kombit është shoku Enver, Kadareja pa porositë dhe sugjerimet e partisë dhe shokut Enver, pa luftën heroike të popullit tonë dhe realitetin e ri, nuk bëhej dot një shkrimtar i madh i realizmit socialist”.
Në ashkun e diskutimit sikur ra një borë e ftohtë, na e prishi qejfin që kishim. Pohimi ishte diçka që kishte të bënte me statusin politik të asaj gruaje të veshur me pushtet, e cila as e njihte letërsinë e Kadaresë. Unë e dija se ajo as që mund ta kishte cilësinë e mendimit për të vlerësuar estetikën e veprës së shkrimtarit. I rrëmbyer nga patosi për të folur mbi librat e Kadaresë dhe emrin që po i përhapej me shpejtësi në vendet evropiane, madje mu në mes të Francës te Fayard-i, unë e vazhdova bisedën dhe këmbëngula se shkrimtari është ndryshe nga politikani. Shkrimtari robëron shpirtrat, krijon një perandori të tijën, një fiction universal, i tejkalon kufijtë, kohët, hapësirat, as pyet për gjeostrategjitë, bile e sfidon vetë politikën. Politika është e përkohëshme, po thoshja unë, përshtatet me konjukturat e saj, letërsia është e përhershme, e sfidon përkohësinë. Nga kjo pikëpamje thjesht letrare dhe estetike, ngula këmbë unë, Kadare është figura më e madhe e kombit shqiptar. “Mos bëj gabim, ndërhyri sërish sekretarja e komitetit, figura më e madhe e kombit shqiptar në të gjitha kohërat është shoku Enver Hoxha…”
U ndje se diçka po kërciste, se po ecja mbase kuturu, se diku në dërrasë të kalbur po shkeja. Por unë thjesht vlerësoja shkrimtarin. Dhe prandaj nuk hoqa dorë nga ideja ime duke thënë se Enver Hoxha vërtet ishte figura më e madhe e kombit shqiptar, vërtet ishte udhëheqësi i ndritur i revolucionit botëror e dërci-vërci, por në raport me Kadarenë ai nuk e kishte atë njohje, atë emër dhe atë “lavdi” te lexuesit e shumtë të botës sa ç’mund ta kishte shkrimtari ynë. S’di pse biseda mbeti keq te ky krahasim dhe sekretarja, siç qe një robinë “pa pagesë” e klisheve të propagandës sa dhe e detyrës së saj, i veshi një lëkurë të trashë politike diskutimit. Aq thotë, aq di, mendova dhe e lash. Nuk mund t’i shpjegoja asaj se leximi i letërsisë ishte më joshës sesa leximi i librave politikë. Letërsia shkonte te lexuesi përmes emocionit, narrativës, gjuhës së bukur, sugjestionit hipnotik, ndërsa politologjia ishte racionale, kishte tjetër gjuhë, etj, etj. Varja, nuk i dhash më rëndësi temës. “Nuk ka bazë krahasimi kjo që po thua ti Josif, – mu drejtua gruaja e dytë, sekretare e Komitetit Ekzekutiv, e cila kishte simpati po njësoj ndaj Kadaresë sepse kishte mbaruar për letërsi, por nuk mund ta tirte më gjatë këtë ide. Me intuitë e kuptonte se diskutimi ishte me spec. – Jam me ty se Kadare është një nga krenaritë tona, por nuk mund ta vendosim përballë shokut Enver, jo, jo…” Biseda po trashej ca si shumë. Duhej lënë. Anastas Kapurani, që ndante të njëjtin mendim me mua, e kapi më shpejt situatën dhe shtoi në formën e një kompromisi të dobishëm: “Ne flasim me dashuri për Kadarenë se jemi që të tre të letërsisë. Për Shqipërinë dhe shqiptarët është një mrekulli që e kemi…” Dhe si bëri një heshtje të vogël, shtoi: “Në ç’orë e lamë nesër atë mbledhjen te shkolla e mesme, shoqja…?”
Kaq ishte. Biseda ndërroi kah. U harrua.
Por nuk e “harroi” dikush tjetër: shoferi i heshtur i makinës, që nuk kishte thënë asnjë fjalë gjatë gjithë rrugës. Dhe këtu nis brenga që unë pata. Ndofta dhe arsyeja e këtij shkrimi. Rastësisht Kadare ishte përfshirë në ndodhinë e tyre siç, ndofta, edhe në të tjera ndodhi, me të tjerë njerëz a në të tjera vende. Sepse Kadare ishte një mit dhe pa e ditur, ndofta dhe pa e dëshiruar, ai konkurronte fort me mitin e Enver Hoxhës. Nëse i pari ishte një mit i gjallë dhe në rritje, i dyti ishte një mit i vdekur dhe në rënie. Mirëpo nuk mund të lejohej asesi që miti i dytë t’i bënte hije mitit të parë. E pra, ky shoferi i Komitetit të Partisë, që nuk kishte thënë asnjë fjalë gjatë bisedës, në fakt shkoi dhe i përgojoi të gjitha në Degën e Punëve të Brendshme. Paskesh qenë një spiun si gjithë shoferët e forumeve, të cilët kryenin edhe detyrën e informatorit të sigurimit të shtetit. Kryetari i Degës së Punëve të Brendshme ia kishte referuar problemin Sekretarit të Parë dhe ja ku të nesërmen, mëngjes më mëngjes, Sekretari i parë i kishte thirrur në zyrë. Në zyrën e sekretares së komitetit ishte krijuar një tension i jashtëzakonshëm. Qe thikë me dy presa. “Ç’doni ju, drejtues forumesh partie dhe intelektualë, që diskutoni se kush na qenka më i madhi, Enver Hoxha apo Ismail Kadareja?! S’ka asnjë diskutim se shoku Enver është figura më e madhe që ka nxjerrë kombi shqiptar, tha prerazi dhe rreptë ai!”
Ishin të katër përgjegjës për ndodhjen e atij incidenti të rrezikshëm. Ç’ishte ky turp, kjo idiotësi, ky naivitet politik kështu?! Dhe e ndjeja se qyrku i fajit po më rëndonte pak nga pak vetëm mua. Secili kërkonte t’i shmangej fjalëve të thëna në mirëbesim: jo unë thashë kështu e ti the ashtu, jo ti the këtë, ndërsa unë thashë atë, jo ashtu dhe jo kështu.
Bërrucën e fajit askush s’kishte qejf ta mbante. Larg b… sime, thoshte fjala. Pesha po më binte mua, e ndjeja. Sa më i vogël të ishe aq më keq qe. Duhet të reagoja, ndryshe kushedi se si venin punët! Kërkova ballafaqim me shoferin. Më në fund e prunë në zyrë. Shoferi rrinte kapardisur, si hero. Por unë isha i mbushur me tërbim ndaj këtij shpirti të zbrazur, që nuk shkonte pranë gruas të argëtonte trupin e saj dhe trupin e tij të lodhur (sepse kur qenë kthyer ishte thuajse mesnatë), por fill këmbët e çuan te një zyrë e errët, mu te llapa e zgjatur e veshit të Sigurimit të Shtetit. Zot i madh! Ma thuaj çfarë thamë ne, iu drejtova gjithë zemërim atij shoferi. Po ja, tha ai dhe u mëlmit, Kadare është më i madh se shoku Enver Hoxha. Ore, oreeeeee, si flet pa përgjegjësi kështu ti, iu vërsula tërë nerva. Ku merr vesh ti ç’është letërsia? Ti je një… një… injorant, një njeri që s’ke lexuar dy libra nga Kadare. Nga i shpike këto fjalë? Dhe iu vërsula enkas duke i thënë se ata nuk kishin pohuar absolutisht asgjë të tillë, se kishin thënë përkundrazi se figura e Enver Hoxhës ishte e jashtëzakonshme, më e madhja që ka nxjerrë populli shqiptar, udhëheqësi legjendar i revolucionit botëror dhe dërci-vërci, ndërsa Kadareja ishte një shkrimtar i shquar i realizmit socialist, që i kishte kënduar dhe i këndonte popullit shqiptar, masave punonjëse, ndërtimit të socializmit në kushtet e rrethimit imperialisto-revizionistë dhe dërci-vërci.
Po ku merr vesh ti, more shok, ti nuk je në gjendje të kuptosh dhe na ke futur, qoftë dhe padashje (!?) në një qorsokak. Por unë nuk të lejoj, iu ktheva më me forcë, sepse e dija që qoftë dhe një grimë të pranoje atë që ishte thënë, thika shkonte thellë. Nuk të lejoj të shpifësh, more vesh! Nga që s’di, ti thjesht na ke keqkuptuar. Apo jo, iu drejtova “bashkëfajtorëve” të bisëdës në makinën e Komitetit të Partisë. Saora ata e pohuan plot ndezulli ndërhyrjen time energjike dhe ia hodhën fajin të gjithin shoferit, informatorit, domethënë “spiunit”. Një pranim sado i vogël do të na penalizonte që të katërt. Edhe dy gratë partiake. Se do thoshnin: Pse e lejuat një diskutim të tillë “armiqësor”? Kështu u mbyll kjo histori. Më pas nga zyra e tij zbriti Sekretari i Parë dhe si i tërhoqi vërejtjen shoferit që të ishte më i saktë, na u kthye neve: “Bëni kujdes, jeni të mençur vetë, nuk po ju them të mos diskutoni, por gjithnjë me partishmëri… dhe jo në prani të njerëzve që nuk ju kuptojnë, sido që ata i shërbejnë me devotshmëri partisë…” Thellë-thellë ai e kuptonte se ngjarja kishte të bënte pikërisht me përplasjen e dy miteve, mitit gjithnjë e në ikje të Enver Hoxhës dhe mitit gjithnjë e në rritje të Kadaresë. Sigurisht ai ishte kokë e këmbë me mitin e parë, prandaj dhe s’mund ta lejonte rritjen e mitit të Kadaresë, qoftë dhe në një simptomë.
Ja, pikërisht për këtë ide doja ta rrëfeja këtë histori. Mund të më thonë që kjo rrëfenjë nuk ia vlen të shënohet. Po, do t’ua ktheja unë, por domethënia i përket më shumë kohës sesa Kadaresë. Vetë shoqëria, edhe pse në mënyrë jo të vetëdijshme, edhe pse me frikë, në vitet ’80 pas vdekjes së Enver Hoxhës mitet e rrejshme po i nxirrte nga vetja pak nga pak dhe në vend të tyre po fuste mitet e vërteta të kombit…
Komente
Kadare me i madh se Hoxha! Ne letersi patjeter. Por cerri i Enverit dhe regjimit kurre nuk nuk mund te ishte ai qe qe pa qene servil i Hoxhes. Madje i perkedhelur i tij. Meqe neokomunisti Rama do beje nje ligj alla sovjetik te "kapjes" se dosjeve, ishalla nuk i del dhe Kadros dosja se do felliqet edhe miti i tij imoral.
Përgjigju