(Pjesa e parë)
Ishte ora 12:20 kur zbrita nga treni Novara-Milano-Napoli. Përpara stacionit më priste arkitekti arbëresh i Santa Sofia me banim në Napoli, Arkitekt Atanasio Pizzi, i shoqëruar nga inxhinier Demetrio Crucitti origjina kalabrese drejtor i Rai Calabria, riçerkator e hulmtues i botës arbëreshe, mbështetës i madh i çështjes akoma të pa zgjidhur të Kushtetutëse, mbi mbrojtjen në mënyrë të veçantë të kulturës dhe gjuhës arbëreshe, si dhe nga Dott, Vincenzo Scorza mjek me origjinë arbëreshe nga Ejanina.
Në foto, nga e majta, A.Pizzi, O.Radovicka, D.Crucitti
Përshëndesim njëri-tjetrin si vëllezër të një gjaku dhe menjëherë u krijua ajo atmosferë e qetë dhe entuziaste ku ndihen të gjithë mirë e të barabartë.
Pas dy minutash u nisëm si një skuadër nën drejtimin e arkitektit Atanasio Pizzi, për të zbuluar këtë qytet antik, i cili njihet si kryeqytet i Arbëreshëve.
Jemi në Piazza Garibaldi - thotë Atanansio - Në vitin 1850 zona këtu ishte një moçal. Falë një projekti të inxhinierit arbëresh Luigji Giura kjo zonë u rikuperua. Historia e këtij arbëreshi i cili ishte një nga ministrat e qeverisë së Garibaldit nuk fillon dhe mbaron këtu, por vazhdojmë me zbulimin e botës arbëreshe në qytetin e Napolit, për t'u kthyer më pas në këtë figurë.
Napoli i lashtë kishte muret e tij strategjike të shoqëruara nga portat e tij të rëndësishme për të hyrë në qytet. Porta nëpër të cilën do të kalojmë tani quhet Porta Noala.
Kjo portë lidh dy kulla; njëri simbolizon besimin dhe tjetri shpresën.
Paraqitja e mureve mbrojtëse të Napolit përbëhej nga 21 kulla dhe 4 porta.
Sot mbijetojnë vetëm 14 kulla dhe Porta Nolana si dhe Porta Capuana imponuese.
(Foto, Porta Noala)
Rruga në të cilën do të kishte udhëtuar Skënderbeu për të shkuar në Kalanë e Kapuano
Kalojmë përmes portës Noala dhe e gjejmë veten në rrugë që lidh Porta del Carmine me Kalanë Capuano. Skënderbeu, e la ushtrinë jashtë mureve të Portës Del Carmine, në rrugën e quajtur "Greci" dhe shkoi në kështjellën normane të quajtur Castello Capuano, selia e mbretit të dy Sicilie i cili e kishte ftuar Skënderbeun, në shenjë falenderimi për qëndrimin e tij heroik kundër pushtuesve osmanë. Siç dimë edhe nga historia takimi i tyre ishte një takim historik.
Palazzo Capuano në fasadën e tij kryesore mban me krenari shqiponjën dykrenare.
(Foto Palazzo Capuano)
Kjo rrugë mban edhe një faktor tjetër historik. Është historia e një djali të Arbërisë, Pasquale Baffit.
Në komunitetin e vogël të Santa Sofia d'Epiro, ngulim arbëreshe në Calabri, lindi Pasquale Baffa më 11 korrik 1749. Prindërit, Giovanni Andrea dhe Serafina Baffa, të dy me origjinë arbëreshe, Pasquale Baffa përfaqëson grupin fleksibël të zgjuarsisë shqiptare helene, të mbushur me kokëfortësinë tipike të natyrës kalabreze.
Ai u rrit nën syrin vigjilent të nënës së tij Serafinës , dhe nën kujdesin e xhaxhait të tij, pasi nëna e tij ndërroi jetë sapo mbushi tetë vjeç.
Pasquale kur ishte nxënës, dallohej si një nxënës i zellshëm. Gjatë një ore mësimi në lëndën e greqishtes, ai u qortua gabimisht, në vënd që të lavdërohej nga mësuesi i tij, i cili e ndëshkoi pa të drejtë siç ishte edukata e asaj kohe. Reagimi i Bafit ishte i dhunshëm dhe i furishëm deri në atë masë sa drejtuesit e kolegjit e panë të arsyeshme largimin e tij nga instituti.
Pasquale Bafi vazhdoi studimet si student privat me aq kokëfortësi dhe kthjelltësi, saqë në moshën tetëmbëdhjetë vjeç fitoi pjekurinë i cili filloi të studjonte e të përhapte veprat e Platonit në shkollat e mbretërisë.
Kur jezuitët u dëbuan nga mbretëria, Baffa u thirr për të dhënë greqisht në shkollat publike universitare të Salerno dhe Avellino. Më 31 korrik 1771 ai i dërgon një letër studiuesi të greqishtes, Bugliari, me të cilën mbronte shqiptimin e greqishtes kundër ndjekësve të Erasmus Roterdamit.
Me trasferimin e tij nga Napoli në Salerno, Baffa e ndryshoi mbiemrin në "Baffi. Version ky që lidhet me dy shkaqe; Ai donte të fshihnte dëbimin nga Kolegji i Korsini, dhe e dyta kultura që ai kishte marrë mbi gjuhën e origjinës së tij e kishin çuar Baffën drejt një përkthimi më të kujdesshëm të mbiemrit të tij.
Baffa mbërriti në Napoli në 1773, dhe u emërua si profesor në shkollën e re të konviktit të Annunziatella, hapja e së cilës u pasua më 11 nëntor, pasi konvikti nuk ishte ende i disponueshëm. Në kryeqytetin napolitan, i shtyrë nga idealet e tij të lirisë, ai u regjistrua në një nga lozhat e Frimasonëve në Portici dhe u strehua në vilën pronësi të Niccolò Marselli, që ndodhet afër Capodimonte. Gjatë një takimi, për shkak të një rastësie të çuditshme, Baffa u burgos më 2 mars 1776. Kështuqë Baffi kaloi nga shkolla e konviktit, në burgjet e Castello dell'Ovo nga ku u lirua vetëm më 1 mars 1777.
Çështja ligjore kundër tij u zgjidh vetëm më 28 janar 1782, kur, me propozimin e ministrit Bernardo Tanucci, doli një amnisti ku u shfuqëzuan të gjitha ato gjykime ndaj personave të përfshirë në mbledhjet e shoqërive sekrete u shfuqizuan.
Studiuesit kalabrez Aracri, Grimaldi dhe Pagano, zgjodhn Baffin në 1779 si anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Letrave të Bukura. Një vit më pas ai fitoi konkursin e gjuhës dhe letërsisë greke në Napoli, ku në atë kohë mblidheshin burra si Conforti, Cirillo, Pagano, Serio, Bagno, Caputo. Fama e tij ishte e tillë që në Napoli ku nuk kishte njeri me kulturë që të mos kërkonte ta njihte dhe ta admironte personalisht këtë helenist dhe filolog. Një prej tyre ishte edhe Bandini i famshëm më 1781, i cili i qëndroi pranë dhe vazhdoi të ishte pranë familjes dhe djali i tij Michael.
Baffi dhe miku i tij Angelo Masci kishin një zyrë të përbashkët dhe në 1785, thirret për të interpretuar procesin e bërë në 1548 të abacisë së San Pietro në Caserta.
Më 3 janar 1786,Baffi bëhet një nga tre bibliotekarët e Akademisë Mbretërore të Shkencave dhe Letrave të Bukura. Ai ishte në gjendje të dallohej dhe të hartonte katalogun si dhe të
siguronte shumë dorëshkrime të cilat, falë largpamësisë së tij, nuk përfunduan në duart e grabitqarëve të Napoleonit.
Së bashku me avokatët Pietro Battiloro dhe Angelo Masci, arritën një famë kaq të madhe në fushën e jurisprudencës, saqë studion e tyre avokatore e lakmonte kushdo.Fama e tij si ekspert në leximin dhe interpretimin e dorëshkrimeve të vjetra ishte e tillë që prania e tij kërkohej kudo në mbretëri për të përkthyer dhe interpretuar gjetjet e lashta.
Për të njëjtën arsye në 1787 ai u dërgua në Catanzaro për të interpretuar pergamenat e dobishme për formimin e trashëgimisë së Cassa Sacra, dhe në të njëjtën kohë sistemoi arkivat e Miletos dhe San Domenico Sorianos. Ndër anëtarët më të përgatitur të Akademisë, ai u zgjodh për të ruajtur dhe përkthyer papiruset greke të Herculaneum, përveç kësaj ai përktheu dhe shënoi një kodek shumë të rrallë nga biblioteka e Augustinianëve të San Giovanni a Carbonara.
Emri i Baffit ishte i njohur tashmë në Evropë, përmendim Lalande, i cili foli për të me lëvdata gjatë udhëtimit të tij në Itali në 1787 por edhe Nicola Show, Arnoldo Haren, profesori i teologjisë Federico Munter në Kopenhagë dhe Christopher Harles.
Shkrimtari Orloff, në vëllimin e dytë të Kujtimeve të Napolit, shpreh gjykimin e mëposhtëm në lidhje me figurën e Baffit: C'etait peut étre le plus grand elleniste de l'Europe.
Në vitin 1792 ai u ngarkua të interpretonte tridhjetë pergamena të lashta nga Magione në Palermo dhe të vizitonte Arkivin e Santo Stefano del Bosco-s, duke e transportuar atë nga Kalabria në kolegjin e Salvatores. Falë Baffit dhe influencës së tij tek sovranët e Napolit në atë kohë që më 1 shkurt 1794 mbreti urdhëroi që kolegji Corsini, të trasferohej në San Demetrio Corona, Istitut që Baffi e konsideronte ishullin i vetëm për formimin kulturor në ato troje, prandaj pretendonte që bota arbëreshe të kishte një sede më të përshtatshëm se sa ai në San Benedetto.
Në atë periudhë në krye të kolegjit ishte peshkopi Francesco Bugliari, i afërmi i tij, i cili ashtu si Bellusci, në Napoli kishte frekuentuar Pasquale Baffin gjatë studimeve,si dhe ndante idealet me të.Zgjedhja e medituar midis dy sofiotëve ra në garnizonin monastik të Sant'Adriano, i vendosur fizikisht pak më shumë se një kilometër nga San Demetrio.Në këtë drejtim, duhet theksuar ndihma juridike që Baffi i dha peshkopit Bugliari për të zgjidhur shumë gjykimet që aksionerët e zonës ngritën ndaj aseteve të kolegjit Sant'Adriano.
Në vitin 1796, Pasquale Baffi arriti në kulmin për të drejtuar postet më të lakmuara nga intelektualët dhe i mbajtur në konsideratë nga filologët më të famshëm të Napolit dhe Evropës.
Baffi u martua në janar të atij viti me Teresa Caldora, nga një familje fisnike napolitane. Në agimin i revolucionit të vitit 1799, çifti kishte tashmë dy fëmijë, Michele dhe Gabriella.
Pasi u krijua republika në Napoli, ai ishte një nga përfaqësuesit e popullit dhe u zgjodh për të përgatitur ligjet dhe rregulloret e reja për arsimin publik. Por mendimi politik është një gjë, dhe një tjetër gjë është të marrësh pjesë në një qeveri si ministër. Kështu, kur gjërat nuk morën kthesën e pritur, ai u detyrua të fshihej dhe të sigurohej në një qytet afër Kapuas, por dëshira për të parë përsëri familjen e tij bëri të kthehej në Napoli, duke besuar se tensionet ishin zbutur; por fatkeqësisht nuk ishte kështu. Më 30 korrik, ndërsa ai ishte duke shkuar për në shtëpinë e mikut dhe të afërmit të tij Angelo Masci, i sigurt se do të mund të përqafonte sërish gruan e tij, policët dhe ushtarët e arrestuan dhe e çuan në burg.
Më 11 nëntor rreth orës 17.12 i shoqëruar nga tetë palë ushtarë të paraprirë nga një kryqëzor, ai doli nga burgu dhe mbërriti në Piazza Mercato, me durim, rreth orës 18.00.Kronika e ekzekutimit të përshkruar në librat e krahinës së Kompanisë shkruante: Ai vdiq i dorëzuar nga vullneti hyjnor pacientit dhe u varros në kishën aty pranë. Por nuk ishte kështu, sepse kur u sigurua në lak, u zgjidh, dhe Ba ffi ra nga trekëmbëshi, në këtë moment xhelati pa humbur zemër arriti duke i dhënë fund çnjerëzor jetës së arbëreshit Sofiot së shquar dhe trim. Atë ditë titulli i martirit iu shtua edhe Pasquale Baffit, një burrë i shkëlqyer me shtat të shkurtër fizik, fytyrë kafe, sy të gjallë e inteligjentë i cili ndihmoi dhe të bashkëpunoi me të tjerët, i sigurt për të bërë mirë me mundin e tij të pamasë pa menduar kurrë për lavdinë e tij.
Të paktë janë burrat e kësaj natyre dhe askush deri më sot nuk ka arritur të ndjekë shembullin e tij të trashëguar nga paraardhësit e tij të lashtë arbëreshë, të mësuar të jetonin dhe të bënin maksimumin për të mirën e komunitetit, siç thuhet gjerësisht në librin e shqiptarëve.Këtij emri dhe sakrificës së tij iu kushtuan vargjet e Iliadës, kantoja e dhjetë:
"animus fortis "In omnibus laboribus, amatque ipsum Pallas Minerva.
(Foto, A. Pizzi, O. Radovicka)
Vazhdojmë vizitën tonë në këtë qytet
Kalojmë disa rrugica strategjike sepse çdo derë ishte mbrojtëse e fqinjit, karakteristike, tipike e arkitekturës greko-romako-arabe bizantine, çdo derë ishte mbrojtëse e fqinjit, karakteristike, tipike për arkitekturën e stilit arbërsh.
Ndër ndërtesat më të rëndësishme të ndërtuara të asaj epoke ishin Castel Capuano që lejoi hapjen e qytetit drejt brendësisë në veri-perëndim, Castel Sant'Elmo që mbronte qytetin në rrjedhën e sipërme dhe Castel dell'Ovo. Këto tre bastione lejuan që qyteti të kontrollohej nga veriperëndimi, nga kodrat e Vomeros dhe nga deti. Me ardhjen e anzhevinëve u ngrit edhe ndërtesa (1279-82) e një fortese të re, Castel Nuovo (ose Maschio Angioino), e cila trashëgoi funksionin e rezidencës së sovranëve të Napolit.
Kështjella del Carmine, ndërtuar nga Karli i III i Durrsit
Në skajin lindor të Napolit, në 1382 Charles III i Durrsit ndërtoi një kështjellë, e cila për shkak të formës së saj u quajt Sperone, e njohur më mirë si Castello del Carmine. I porositur nga Ferrante d'Aragona midis 1484 dhe 1494, guri i parë i mureve të reja u vendos pranë Castello del Carmine dhe me atë rast porta u ndërtua pranë kishës së Carmine: Porta del Carmine.
(Foto, Planimetria e Napolit shekujve XIV)
Skluptura e një ylli në lagjen Marinella, si kujtim i ushtarëve të Skënderbeut.
Fjala bëhet tek zona që quhet Porta del Carmine, ku Skënderbeu la ushtrinë e tij, për të shkuar tek pallati mbretëror. Sot kjo portë nuk ekziston më. Pikërisht në këtë zonë, i quajtur Marinella, po ndërtohet një park dhe arkitekti Atanasio ka propozuar për vendosjen e një sklupture, një Yll me shumë cepa në këtë park, shenjë ilire, e përdorur edhe nga Skenderbeu. Ky akt në kujtim të veprës së Skenderbeut kundër pushtimit osman, por edhe si shenjë e miqësisë së lashtë mes dy popujve.
Zbarkimi i 8000 refugjatëve
Porta e Carmine, përkon me portin dhe në vitin 1532 zbarkuan më shumë se 8000 refugjatë nga trevat greke dhe shqiptare, të ndihmuar nga kapiten Doria.
Mbreti i asaj kohe i sistemoi rreth kësaj zone. Për besimin e tyre ai ndërtoi një Capello, në brendësi të Bazilikës S. Giovanni Maggiore. Pikërisht në krahë të majtë,gjendet Kapela e quajtur Paleologus. Në dyshemen e Bazilikës gjendet edhe simboli i shqiponjës dykrenare.
Me shekuj arbëreshët frekuentuan këtë vend të besimit të tyre.
Foto Atanasio Pizzi, në Capella Paleologi
Santa Maria dell'Idria
Arbëreshët të cilët zbarkuan në Napoli sollën me vete shenjtoren Santa Maria dell'idria. Prifti napolitan Gennaro Aspreno Galante thotë se Santa Maria dell'Idria është një tkurrje e Santa Maria d'Odigitria, shënjtore kjo që i falen edhe sot arbëreshët. Në ngulimin arbëresh Shën Basile në Kalabria edhe sot i luten Shën Mërisë së Hidrës.
Perëndesha e Napolit, një vepër artistike, frymëzim i shën Mërisë së Idrias
Data e saktë e krijimit të këtij shatërvani nuk dihet. Megjithatë, dihet se në vitin 1540 ajo u restaurua nga Don Petro de Toledo, dhe mban stemën e Karlit V; Në përbërjen e saj ka simbolin e shqiponjë dykrenare. Shatërvani quhet perëndeshë e Napolit. Foto, perëndeshë e Napolit.
Foto, perëndeshë e Napolit
Kapela e Santa Maria dell'Idria
Gjendemi në afërsi të Manastirit San Grigorio Armeno.Ngjisim 33 shkallët dhe gjendemi te Djepi ku kishin lënë fëmijë të braktisur, që korrespondonte me një banak të brendshëm, ku kishte murgesha që kujdeseshin për ta. Fëmijëve iu dha mbiemri "Ekspozito".
Duke hyrë në brendësi, ne i admirojmë këto afreske të Giacomo del Po dhe nisemi drejt Kapelës së Santa Maria dell'Idra, ku arbëreshët shkonin për t'u lutur.
Kapela e Santa Maria dell'Idra
Donika Arianiti Kastrioti
Në territorin ku u vendosën arbëreshët takojmë një numër të madh kishash bizantine si dhe latine. Por qëllimi jonë është të shkojmë e të vizitojmë vendin ku banoi Donika Kastrioti, dhe për këtë marrim drejtimin për Santa Chiara.
Donika\ Andronica ishte e bija e Gjergj Arianitit, kapedanit të shquar të luftës shqiptare kundër turqve në vitin 1430, më pas aleate besnike e Skënderbeut dhe Maria Musakës, despotit të Epirit. Në vitin 1450 ajo u martua me Gjergj Kastriotin Skënderbeun, princin e Shqipërisë. Familja Arianiti vjen nga analet e para historiografike, duke pasur lidhje të forta me perandoritë e kohës, për shkak të fuqisë që zotëronin Komnenët, si dhe për shkak të pozitës gjeopolitike dhe gjeostrategjike që kishte Shqipëria në gadishullin ballkanik.
Pas vdekjes së Skënderbeut (1468), ajo iku në Itali me djalin e saj Xhovani dhe u prit në Napoli nga mbreti Ferrante i Aragonit, në shenjë mirënjohjeje për të shoqin e ndjerë. Ai nuk qëndron në Pallatin Mbretëror, të cilin e konsideron jo në përputhje me standardet e tij morale, dhe vjen të jetojë në këtë apartament përballë Santa Kjarës. Donika ka nën kujdesin e saj një vajzë. Atanasio na tregon se ende nuk kemi asnjë dokument në dorë, por vajza e vogël që Donika mbante thuhet se ka qenë e bija e Drakulës, i cili ishte i burgosur në Napoli dhe Skenderbeu dihet se ka qenë pjesë e urdhrit të Drakulës.
Marrëdhënia e mbretëreshës Giovanna me Adronikën ishte aq e ngushtë sa ajo i besoi asaj kujdestarinë e vajzës së saj Giovanna më 2 qershor 1488, kur Duka i Kalabrisë inauguroi Poggioreale. Adronica qëndroi në dhomë me vajzën e vogël të Giovanës.
Më 7 shtator 1499, Govanna III u largua nga Napoli për në Spanjë. Së shpejti do të largohet edhe Andronika. Ajo i shkroi një letër shumë të besueshme më 8 mars 1505 për t'u ankuar, me dinjitet, për plaçkitjen e 9 korrikut 1504, të kryer nga një grup ushtarësh spanjollë të vendosur në Galati.
Andronika vdiq në Spanjë midis 8 marsit 1505 dhe fillimit të shtatorit 1506, kur të dy Giovanat u nisën për në Napoli. Në testamentin e saj, mbretëresha Giovanna III shpreh amanetin që trupi i Andronikës, i varrosur në kishën e S. Trinità në Valencia, të transferohet në Napoli, në një kapelë të kishës në ndërtim të manastirit të S. Maria della Concenzione. nën sundimin e Saint Clare. Me sa duket testamenti i Joan III nuk u ekzekutua, dhe për këtë arsye ka të ngjarë që Andronica të jetë ende e varrosur në Valencia.
Ishte viti 2021 kur kryetari i bashkisë së Napolit, Luigi De Magistris, deklaroi se "Pllaka me emrin e mbretëreshës shqiptare Andronika Arianiti Komneni (Donika Kastrioti) do të vendoset nëpërmjet Santa Chiara në Napoli. Andronika jetonte në Itali që nga viti 1494. - 1498 Ai jetoi për disa vite në banesën e fisnikut të njohur si Alessandro, pikërisht përballë këtij muri ku do të vendoset lapidari. Foto, pllaka fax simile, propozuar pranë murit rrethues të komleksit monumental Santa Chiara.
Kompleksi monumental i Santa Chiara\Kjara
Është bazilika më e madhe gotike në qytetin e Napolit, e karakterizuar nga një manastir që përfshin katër manastire monumentale, gërmimet arkeologjike në zonën përreth dhe disa dhoma të tjera ku strehohen muzeu homonim i Operës, i cili përfshin edhe vizitën e korit të murgeshave një trapeze e madhe, sakristia dhe mjedise të tjera bazilika. Përballë saj ndodhet një pallat i madh pronë e feudalëve Bisignanve, familjes së të shoqit të Irina Skënderbeut. Napoli është edhe qytet esoteric. Në fasadën esaj shohim të gdhendura në gurë një gërma” L” “riti i mos marrjes sy”. Foto, Kompleksi “ Santa Chiara” dhe përballë saj Pallati i Bisignanve, të cilët pagonin taksat, por kurrë nuk banuan, deri sa u bë pronë e kishës.
Foto, Kompleksi “ Santa Chiara” dhe përballë saj Pallati i Bisignanve, të cilët pagonin taksat, por kurrë nuk banuan, deri sa u bë pronë e kishës
Historia duhet treguar me faqet e saj të bukura dhe të shëmtuara
Unë kam lindur në Hagia Sofia e Epirit- thotë Atanasio- dhe jam rritur me ndjenjën e ndershmërisë dhe të së vërtetës, me këtë dua të them që nuk mohoj asnjë faqe të historisë e mirë apo e shëmtuar qoftë ajo. Të dyja anët e medaljes kanë rolin e tyre.
Dua të rikthehem para dhe pas 18 gushtit 1806.Pikërisht atëherë kusarët (?) copëtuan Santa Sofia, duke i dhënë fund jetës së peshkopit Bugliari, e asaj historie të ndyrë të fuqisë së fshehur.
Faqja e tmerrshme filloi me vrasjen brutale të Giorgio Ferriolo së bashku me bandën e tij të vogël, të përbërë nga vëllai i tij dhe disa njerëz të besuar, vazhdoi me shkatërrimin e të gjithë qytetit dhe përfundoi me vrasjen viljake të peshkopit Francesco Bugliari, duke rréfyer qé ishte fshehur pas disa thasve me grurë.
Duhet thënë se Bugliari kishte pasur kontakte solide me Pasquale Baffin, të dy, përveçse ishin arkitektët e vetëm të transferimit të kolegjit në Sant'Adriano, shkëmbyen të gjitha llojet e lajmeve në lidhje me ngjarjet që çuan në revoltën e 99.
Ekzistonte një korrespondencë e ngushtë midis zyrës ligjore të Baffit, e vendosur në qendrën historike të Napolit, dhe shtëpisë atërore të Bugliarit që ndodhej në rrjedhën e sipërme të qytetit të Santa Sofia d'Epiro.
Duke i analizuar ngjarjet me ekspertizë historike, duket shumë e çuditshme që në ngjarjet napolitane ka paguar vetëm Baffi dhe se është shkatërruar vetëm shtëpia e tij pranë Bibliotekës Kombëtare të atëhershme dhe jo studioja e tij ku ruheshin dorëshkrime të çmuara, vepra të pabotuara dhe letra korrespondence private.
Kolegji i drejtuar nga Bugliari, përveç një shkatërrimi vandalist, pas vitit 99, rifilloi pa vuajtje të veçanta misionin e tij kulturor, fetar dhe politik.
Megjithë lidhjen e padiskutueshme të idealeve me Baffin, peshkopi F. Bugliari nuk u persekutua veçanërisht nga qeveria qendrore, pasi Burbonët u kthyen për të menaxhuar mbretërinë, ata filluan një spastrim shumë të dhunshëm dhe të gjerë të të gjithë territorit, i cili zgjati për më shumë se katër vjet.
Një element jo pak i rëndësishëm është fakti që Burbonët që kishin hipur në fron përsëri u ndjenë të detyruar të falënderonin të gjithë ata që kishin punuar për të mbrojtur mbretërinë e tyre, si për shembull regjimenti mbretëror maqedonas i cili në vitin 99 ishte i dobishëm në qetësimin e shpirtrave të kryengritësit.
Duket e çuditshme që vetëm pesë muaj pas hyrjes triumfale të Napoleonit në kryeqytetin
më 13 mars 1806, një bandë bandash u përleshën, në lagjen Pagliaspito të Santa Sofia d'Epiro, me G. Ferriolo dhe njerëzit e tij trima, duke filluar masakër e tmerrshme.
Teza mbështetet edhe nga fakti se nëse në anën e djathtë të luginës së Cratit, do të kishte një objektiv brenda mundësive të bastisjeve të hajdutëve, ai ishte kolegji i Sant'Adriano, i cili plaçkë materiale do të kishte qenë më konsistente dhe më e lehtë për t'u rrëmbyer. Çuditërisht, për bastisjet e tyre, hajdutët zgjedhin një qytet, edhe nëse të gjithë e dinin se në ato kontekste njerëzit jetonin mbi tymrat e varfërisë së përhapur.
Disa muaj pas vdekjes së peshkopit Bugliari, ata që kishin jetuar në hije patën vëmendjen e famës dhe në të njëjtën kohë u shtypën traktate për çështjen e jugut, si dhe receta, një zgjidhje e mundshme për atë murtajë endemike.
Siç tregohet nga historia e fermerit të pasur, i cili, në vend që të ndiqte punëtorinë e Mikelanxhelos dhe të mësonte me përulësi një zanat, preferoi të blinte mjetet e tij për ta konsideruar veten të barabartë me mjeshtrin e madh. Po kështu nga ato që nuk do ta kishit pritur kurrë, edhe studime gjuhësore botohen pa i mbështjellë ndonjëherë hijet e kësaj disipline.
Këto ishin temat me të cilat Pasquale Baffi kishte magjepsur gjithë Evropën me diskuizimet e tij të papërsëritshme dhe për ta ishte personi më i lakmuar dhe më i kërkuar në sallonet intelektuale të mbushura me njerëz të kryeqytetit napolitan.
Qeveria e Garibaldit me tre arbëresh
Kur Garibaldi mbërriti në Napoli më 7 shtator 1860, ai duhej t'i jepte jetë qeverisë së përkohshme në mënyrë që të kalonte plebishitin e 21 tetorit 1860, me qëllim që ai vendosi në krah njerëz me thellësi të lartë morale dhe profesionale, të cilët duhej të përgjigjeshin tek emergjencat e kombit të sapolindur italik. Të zgjedhurit që mbanin ato poste institucionale ishin: Prodittatore - Giorgio Pallavicino, Ministri i Brendshëm dhe i Policisë - Raffaele Conforti, Il Seg. i Shtetit të Punëve të Jashtme – Francesco Crispi, Ministri i Drejtësisë – Pasquale Scura, Ministri i Luftës dhe Marinës – Amilcare Anguissola, Ministri i Punëve Publike – Luigi Giura.
Luigi Giura, ishte nga Maschito në provincën e Potenzës, Pasquale Scura nga Vaccarizo Albanese në Provincën e Cosenza dhe Francesco Crispi nga Palazzo Adriano në provincën e Palermos. Të tre përfaqësonin krahinat me popullsi arbërershe.
Historitë që i karakterizuan këta burra nga Arbëria ndryshojnë në subjektet në të cilat ata mundën të dalloheshin, politikani Francesco Crispi, magjistrati Pasquale Scura, inxhinieri Luigi Giura, por të gjithë të bashkuar nga vlera e lartë morale.
Nga tre burrat nga Arbëria do të tregoj për inxhinier-arkitektin Giura, profesionalisht brilant dhe unik, duke njohur mirë mendimin e tij politik liberal.Na takon neve,
albanofonëve, të nxjerrim në pah figurën e tij si një zotëri dhe ndriçues i madh, si një shembull unik i Evropës së shekullit të nëntëmbëdhjetë. Paolo Emilio Imbriani, President i Këshillit Provincial të Napolitan, ngërthen zgjuarsinë dhe personalitetin e Luigi Giura. Ja se si shprehet ai. Luigi Giura ishte një njeri i shkencës së ndershme që lidhet me parimin më dominues të Shkencës së Saktë.
Kush ishte Luigi Giura\Luigji Xhura
Luigi Giura lindi në Maschito, një qytet i vogël arbëresh i vendosur në zonën e Vultures në provincën e Potenzës, më 1 tetor 1795, nga Francesco Saverio dhe Vittoria Pascale.
I besuar në Napoli te xhaxhai i tij nga nëna Vincenzo Pascale, ai vazhdoi studimet me një dashuri të veçantë për shkencën, matematikën, mekanikën dhe hidraulikën, duke ndjekur gjithashtu kurse vizatimi dhe kompozicioni në Akademinë e Arteve të Bukura Napolitane, në formimin, edhe në fushën artistike.
Më 4 mars 1811, ai dha provimin e aftësive në shkollën e sapolindur të aneksuar në Korpusin e Urave dhe Rrugëve, midis studentëve të jashtëm, dhe ishte i pari në rezultatin përfundimtar të testit. Pas marrjes së titullit inxhinier dhe arkitekt në 1814 ai u delegua për të ndihmuar Cav. Bartolomeo Grasso, inxhinier i departamentit që merrej me sipërfaqet e tokës së punës në provincën e Caserta.
Pikërisht në këtë periudhë Evropa është në trazira për blerjen e sistemeve të reja teknologjike, prodhimi dhe shkëmbimi, qartësisht edhe jugu i Italisë, për të mos mbetur e prapambetur dhe e zhytur apo nënshtruar ndaj fuqive të tjera, u përgjigj ai me krijimin e Korpusi i Inxhinierëve të Urave dhe Rrugëve me Shkollën e Specializimit të aneksuar. Por ngritja e Korpusit nuk pati shumë miratime në të gjithë territorin jugor, duke qenë se gjithmonë drejtohej nga princat apo zotërit e vendeve,kështu që situata vinte në dyshim të ardhmen e Korpusit, i cili rreth vitit 1817 rrezikoi edhe falimentimin.
Pika e kthesës erdhi kur në vitin 1824 drejtimi iu besua oficerit burbon Carlo Afan de Rivera, i cili
me një buxhet prej rreth gjashtë mijë dukatësh dërgoi Luigi Giurën të shoqëruar nga tre inxhinierë të rinj Agostino Della Rocca, Federico Bausan dhe Michele Zecchetelli, në shtetet italiane, në Francë, në Angli dhe në disa lokalitete të Zvicrën për të vizituar dhe përvetësuar metoda të reja në fushën e inxhinierisë.
Giura u largua nga Napoli më 18 korrik 1826 për t'u kthyer atje më 27 korrik 1827.
Në 1828 ai u ngarkua nga qeveria napolitane për të ndërtuar një urë të varur me zinxhirë hekuri mbi Garigliano.
Ishte në Itali puna e parë e këtij sistemi të ri, i cili shmangi ndërtimin e mureve përballë shtratit të lumit, me pasojë kursimin e dukshëm të kohës dhe parave; Risia e kësaj ure përfaqësohet nga pajisja me lavjerrës të dyfishtë për të cilën Jura ka primatin e ndërtimit të urës së parë të varur në Itali.
Lavjerrësi i dyfishtë i vendosur në pjesën e sipërme të shtyllës së pezullimit ishte në gjendje të shpërndante me saktësi forcat që vinin nga katenarët në shtyllën në të cilën ai shkarkonte vetëm dhe ekskluzivisht atë të përpjekjes normale, ndërsa zinxhirët mbajtës, të shtyrë në tokë me anë të pllakat mbajtëse, duke rezultuar në forca të pjerrëta, kjo ndarje e forcave u bë me çdo gjendje ngarkese të aplikuar në kuvertën shkelës.
Por jo vetëm kjo ishte risia e urës që i lejoi Giur-s të kishte sukses në këtë ndërmarrje epokale.Në fakt ai së bashku me pronarët e shkritores së Mongiana në Kalabri zhvilluan
një aliazh që e lejoi atë të prodhonte katenë varëse, duke krijuar lidhjet me metodën e vizatimit.
Përveç kësaj, ai perfeksionoi si makinën që mund të kryente vizatimin e metaleve, ashtu edhe atë për provën e ngarkesës së tyre, kjo e fundit ishte aq invazive gjatë provave saqë duhej të transferohej në periferi të qytetit napolitan, pikërisht në zona e njohur si maddalena, meqenëse pasojat që shkaktoi kur lidhjet u tërhoqën në forcën e thyer, ishin të ngjashme me dridhjet sizmike me përmasa të konsiderueshme.
Ura Garigliano përfaqëson përmbledhjen e aftësive të projektimit inxhinierik dhe arkitektonik të Jurës, së cilës, pas kësaj sipërmarrjeje brilante, iu besua ndërtimi i urës mbi lumin Calore, sërish në katenë, me kantiere dhe u vu në funksionim me një kosto më të ulët se sa pritej. ; edhe në Pescara dhe tjetra në Eboli në lumin Sele u përgatitën projekte për vepra të ngjashme, por këto të fundit nuk u realizuan kurrë për shkak të vonesave të lidhura me burokracinë që në atë periudhë kishte zënë vend dhe ngadalësoi punën e mirë të korpusit të inxhinierëve.
Puna tjetër e madhe e kryer nga Giura ishte bonifikimi i rrjedhës së Fucinos, një kanal, i ndërtuar nga Claudio Imperatore, për të futur ujërat e liqenit karstik në lumin Liri, përmes një tuneli nëntokësor prej rreth gjashtë kilometrash. Punimet për të mbajtur kanalin efikas kishin Trajanin, Hadrianin dhe më pas Frederikun II të Suabisë të ndjekur nga Alfonsi I si protagonistë, por asnjëri prej tyre nuk ia doli në përpjekjen për të arritur një ekuilibër të përshtatshëm të të gjitha seksioneve të kanalit.
Krijimi i një vepre kaq të lashtë iu dorëzua gjeniut të Luigi Giura në vitin 1835, i cili i ndihmuar nga inxhinierë të aftë të trupit, nëpërmjet një sërë sondazhesh dhe studimesh të përshtatshme, arriti të mbështesë terrenin e pasigurt të malit, deri në arritjen e të gjithë pastrimi i tunelit të famshëm, përmes fushave të patentinit dhe Monte Salviano.
Ai dha një projekt të plotë për zgjerimin dhe restaurimin e efluentit, si dhe të gjitha punët e dobishme për kullimin e liqenit, në bazë të vizatimeve të tij u bë e mundur të kryhej puna e cila deri atëherë konsiderohej e parealizueshme.
Në vitin 1839 u gradua inspektor i përgjithshëm në Korpusin e Inxhinierëve të Ujit dhe Rrugëve dhe në funksion të dyfishtë Inspektor dhe anëtar i Këshillit të Lartë të Artit të Korpusit, mori pjesë në të gjitha punët më të rëndësishme publike.
Emblematik është episodi i vitit 1853 kur projekti i grykës së Regi Lagni u botua në analet e fakultetit të inxhinierisë, kjo i shtyu teknikët francezë të shkonin në bibliotekën kombëtare të qytetit napolitan për t'i konsultuar ato vëllime në kërkim të inovacionit të zbatuar nga Giura.
Është Giura që i detyrohemi rikuperimit të zonës së njohur si kanale, nga e cila u nis hekurudha Portici Castellammare e Napolit, si dhe projektimin e stacionit të terminalit Stabiese.
I kemi borxh ndërtimin e rafinerisë së sheqerit në Sarno, tërësisht të mekanizuar me tërheqje uji, kanali që lëvizte rrotën e madhe të vozit ruhet edhe sot.
Kur në 1860, Garibaldi mori diktaturën e provincave jugore, Luigi Giura u emërua fillimisht drejtor i përgjithshëm i Urave dhe Rrugëve dhe më pas u ngrit në Ministër të Punëve Publike.
I mësuar të jetonte në kontakt të drejtpërdrejtë me veprat që do të ngriheshin, ai nuk e konsideronte të përshtatshme postin e ministrit, gjë që duhej të merrte parasysh shqyrtimin e anës politike dhe jo praktike, për të cilën ai ishte më i prirur.
Por i pushtuar nga problemet e rënda fizike, përveç moshës, ai preferoi të tërhiqej në jetën private jo para se t'i jepej titulli Oficer i Urdhrit Mbretëror Mauritian.
Në Napoli ai mbajti postin e arkitektit komisioner të bashkisë napolitane, të cilën e kishte mbështetur për shumë vite; edhe sepse e kuptoi menjëherë se jeta pa profesionin e tij nuk i shkonte dhe për shkak të profesionalizmit të pazëvendësueshëm u zgjodh këshilltar për Provincën e Napolit.
Një ethe misterioze brenda një muaji, pavarësisht nga të gjitha trajtimet e duhura mjekësore të asaj kohe, Luigi Giura vdiq më 1 mars 1864, në moshën gjashtëdhjetë e nëntë vjeç.
Ai u varros në Varrezat Monumentale të Napolit me një funksion solemn në të cilin stelet, të bëra nga provinca e Potenzës, u vendosën në kujtim të tij dhe të vëllait të tij Rosario që vdiq në mërgim në Nicë.
Kushtuar "Family Giura in Maschito", në fasadën e rezidencës së lashtë, një pllakë e zbehur, e diktuar nga Giustino Fortunato kujton:
qytetarët e Maschito donin të gdhendeshin emrat e vëllezërve Rosario dhe Luigi Giura të lindur në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë të Francesco Saverio dhe Vittoria Pascale, juriskonsulentit të parë trim dhe magjistratit të drejtë në 1848 në parlamentin napolitan, i cili vdiq në mërgim në Nice 1854; inxhinieri i dytë shkrimtar mësues për çdo aspekt shumë të veçantë ministri i punëve publike në 1864; në mënyrë që ata të ishin një shembull qytetar dhe një stërvitje fisnike për tokën amtare gjithmonë të ndërgjegjshëm për popujt e parë që u arratisën këtu për hir të lirisë nga mbretëria e shtypur e shqiptarëve.
XXIII shtator MCMXII
Luigi Giura dhe Giacomo Leopardi
Kalojmë "Quartiere Stella" dhe marrim vico Del Pero. Këtu jetonte Giacomo Leopardo. Ka qenë pikërisht inxhinieri arbëresh Luigi di Giura që ka ndihmuar Leopardin gjatë qëndrimit në Napoli.
Kush ishte Luigi Giura. Lindur në Maschito, në provincën e Potenzës, në 1795. Inxhinier, Inspektor i Korpusit të Urave dhe Rrugëve të Mbretërisë së Dy Siçilive, i njohur për projektimin dhe ndërtimin si menaxher ndërtimi në 1832, ura e dytë e varur e ndërtuar në kontinental Evropë. Ai bëri projektin për mbylljen e dy lumenjve, si dhe për kullimin e një liqeni me origjinë karstike, që që nga koha e Jul Cezarit askush nuk e kishte marrë mundimin ta kullonte. Një kontribut i madh në fushën e inxhinierisë dhe punëve publike.
Leopardi jetonte në shtëpinë Giura. Ishte një marrëdhënie miqësore mes të dyve dhe u ndihmua shumë nga Giura. Kur Leopardi nuk mundi të ngjitej në katin e dytë për arsye shëndetësore, Luigi ndryshoi qiranë me katin e parë që i përkiste kushërirë të tij, ku Leopardi vdiq, vico Pero 2, Lagjen Stella.
Rosario Giura\Giura
Rosario shumë i ri u shkollua për jurisprudencë, duke ndjekur profesionin e tij dhe konkurroi me rezultate të shkëlqyera në drejtësi duke arritur në postet më të larta deri në Prokurorin e Përgjithshëm. Ai e kuptoi detyrën e tij si magjistrat në plotësinë e sovranitetit dhe për të shkruhej se kishte një karakter prej çeliku në shërbim të një ideje që nuk e bëri kurrë të përkulej.
U emërua në Prokurorinë e Përgjithshme në Napoli, duke ekspozuar kryeqytetin si qytetin ku mbretëronte jo drejtësia, pornjë regjim terrori të vërtetë, ku burgimi dhe dënimi ishin në fuqi, sipas një stuhie të vërtetë në ofendim ndaj çdo ligj njerëzor, kundër lules së inteligjencës.
Në tetor 1849, me pretekstin e pastrimit nga elementët subversivë, u ngrit një organizatë e Gjykatave Speciale, për spastrimin e magjistratëve, që hetonin sjelljen e tyre politike dhe morale.
Parlamenti Bourbon mbështetej në tre gurë themeli të lëkundur: injoranca e masave, tiranizimi i fisnikërisë dhe një ushtria që vepron si polici.
Secili deputet shmangu ekspozimin në Parlament, nga frika e reprezaljeve, por Giura, arbëreshë i kalitur, i dha fund mandatit, me një fjalim plot vendosmëri dhe indinjatë, mendim që i hapi dyert e burgjeve dhe që fatmirësisht i shpëtoi,duke gjetur strehim në mërgim. Pasi udhëtoi në shtete të ndryshme të Evropës u ndal në Nice Marittima.
Giura i kaloi ditët e tij të trishtuara të mërgimit duke përgatitur botime të mësuara; Shkrime politike dhe sociale dhe Ese mbi filozofinë e së drejtës.
Nga Nice, e cila ishte tashmë franceze, në vitin 1860 vëllai i tij Luigi u kujdes që ta transportonte trupin në varrezat e Napolit, ku qëndron një monument në rrethimin e njerëzve të shquar me mbishkrimin e diktuar nga Filippo Abignente:
Këtu pushon Frale Di
Rosario betohet shpirti i të cilit Perëndia dërgoi në mashkull
E Basilicata Viti 1 i Shekullit
I pasur me meritat e Magjistraturës së Ligjvënësit,
Nga mërgimi Ai u kthye tek Ai në shtator III MdccclIII
Në Nice u bë francez
Mdccclx Throbbed Amor Di Patria Këto Kocka
Vazhdim…
Fonte: intervista Atanasio Pizzi
Përgatiti Ornela Radovicka . Qëndra Albanologjike pranë Bibliotekës A. Bellusci \ Frascineto\ Cs
