Ismail Kadare, autori më i famshëm shqiptar i epokës moderrne, ishte një shkrimtar që shpesh gjente mënyra për të kritikuar shtetin totalitar, pavarësisht nga rreziqet. Shpesh, ai e fshehu përbuzjen e tij në mite dhe shëmbëlltyra.
Ndërsa vepra e tij u përkthye, në frëngjisht dhe në shumë gjuhë të tjera, Kadare i ofroi perëndimit një pamje të jetës në atë që për vite me radhë ishte një shoqëri shumë e mbyllur dhe vendi i fundit në Evropë që braktisi komunizmin. Ai vdiq të hënën, 1 korrik 2024 në Tiranë, kryeqyteti i Shqipërisë, në moshën 88-vjeçare.
Kadare mori famë ndërkombëtare gjatë një prej kapitujve më të errët të Shqipërisë: diktaturës së Enver Hoxhës, tiranit komunist që vdiq në vitin 1985. Për dekada, Kadare jetoi me frikë. Ai ndoqi një rrugëtim të kujdesshëm, duke kritikuar dhe qetësuar në mënyrë të alternuar regjimin.
Ndonjëherë ai nderohej. Ndonjëherë ai dëbohej. Në mesin e viteve 1980, atij iu desh të kontrabandonte dorëshkrimet e tij jashtë vendit.
E megjithatë, shqiptarët e nderuan,brenda dhe jashtë vendit. “Vështirë se ka një familje shqiptare pa një libër te Kadaresë”, shkroi David Binder në The New York Times në vitin 1990, pak pasi Kadare u arratis në Paris.
Kadareja u nominua rregullisht për çmimin Nobel. Disa e kanë krahasuar atë me George Orëell, Franz Kafka, Gabriel García Márquez dhe Milan Kundera – të cilët gjithashtu shpesh iu drejtuan metaforës, humorit dhe mitit për të botuar histori kritike ndaj pushtetit shtetëror dhe kontrollit të dhunshëm. Në vitin 2005, Kadare mori çmimin e parë Man Booker International Prize (tani International Booker Prize), i cili më pas u dha për të gjithë veprën e një autori.
“I vetmi akt i mundshëm i rezistencës në një regjim klasik stalinist ishte të shkruaje”, tha Kadare, pasi fitoi çmimin.
Romanet e tij, të mbështjellë me legjendë, të zhytur në satirë dhe shpesh të maskuar në metaforë, shpesh u jepnin lexuesve një dritare të qartë në psikologjinë e shtypjes.
“Shqipëria ka jetuar e izoluar, e varfër, e pushtuar pothuajse si një mendim i mëvonshëm nga marshimet dhe kundërmarshimet e Lindjes dhe Perëndimit, dhe rezistente me një kod të lashtë të dhunës hakmarrëse dhe gjakmarrjes,” shkruante Richard Eder në The Times në 2008. Kadareja na tërheq në çuditshmërinë e saj dhe ne dalim të çuditshëm për veten tonë”.
Këtu janë disa nga librat që përfaqësojnë më së miri veprën e Kadaresë.
Shënim: Veprat e Kadaresë u botuan fillimisht në shqip, të ndjekura shpesh nga përkthimet në frëngjisht. Datat e dhëna këtu janë për botimet e para në gjuhën angleze.
"Gjenerali i ushtrisë së vdekur" (1971)
Kadareja mori famë ndërkombëtare në vitin 1970, kur ky roman fantastik – i botuar për herë të parë në shqip në vitin 1963 – u përkthye në frëngjisht. Kritikët në Evropë e quajtën atë një kryevepër.
Romani, i vendosur 20 vjet pas Luftës së Dytë Botërore, ndjek një gjeneral italian që dërgohet përsëri në Shqipëri për të shpërbërë dhe riatdhesuar mijëra trupa ushtarësh italianë. Fshati është kërcënues; italiani ka rëndësinë për veten.
Por ajo që fillon si një alegori në dukje për epërsinë e Perëndimit zbërthehet pasi gjenerali injoron paralajmërimet e një prifti për kodet e lashta.
"Prilli i thyer" (1990)
Në këtë roman, Kadare shqyrton dhunën, logjikën dhe shtrëngimin e gjakmarrjes. Një i ri hakmerret për vdekjen e vëllait të tij. Pastaj, ai ka 30 ditë për t'u fshehur para se djemtë e mbijetuar të familjes tjetër ta gjuajnë gjithashtu. Në armëpushim, fati i tij kryqëzohet me atë të dy të sapomartuarve në muaj mjalti që kanë ardhur për të respektuar zakonet e fshatit malor shqiptar.
Kadareja nuk gjykon për vrasjet e përgjakshme, të cilat duket se kanë përfshirë fshatin në cikle të dhunshme për dekada. Në vend të kësaj, ai zgjedh ngjarjet, tregon një përrallë rrëqethëse.
"Pallati i ëndrrave" (1993)
Ky roman, një kritikë përmbysëse dhe mallkuese kundër autoritarizmit, erdhi pasi Kadare u dëbua në një fshat të largët për një poemë që kritikonte Byronë Politike.
"Pallati", i vendosur gjatë periudhës së Perandorisë Osmane, është fantazia e një burokracie të madhe kushtuar mbledhjes së ëndrrave. Kadare rrëfen për një shtet që sfutet brënda gjumit të qytetarëve të vet për të zbuluar disidentët dhe të raportonin më të rrezikshmit
“Romani është i zënë me këto vëzhgime të vogla të përditshme, na vë në gjumë në një lloj pranimi jo të lehtë dhe më pas na trondit me spazma të papritura dhune”, shkroi David R. Slavitt në The Times në 1993.
"Ura me tre harqe" (1997)
Kadare udhëtoi shumë prapa në kohë - në vitin 1377 - për të shkruar këtë roman të hollë e të errët të vendosur në një kohë tjetër të tensionuar për Ballkanin. Tregimtari, një murg shqiptar,ndeshet në udhë me ushtrinë Turke. Ndërsa ushtarët afrohen dhe një urë ngrihet, suspansa rritet dhe ndryshojnë kahet e të favorizuarve.
“Është mos e dallosh analogjinë me Evropën Qendrore dhe Lindore sot, ndërsa perandoria sovjetike shpërbëhet dhe shtetet dikur në animacion të pezulluar nën sundimin komunist zgjohen ndaj një rendi të ri – dhe ndaj urrejtjeve të lashta etnike, të ngrira për një periudhë, por tani të shkrirë pa çdo humbje e dukshme e virulencës,” shkroi Patrick McGrath në rishikimin e The Times të vitit 1997.
"Pasardhësi" (2005)
Romani, ishte i pari që doli në Shtetet e Bashkuara pasi Kadare u nderua me Çmimin Ndërkombëtar Booker përurues. Një thashetheme frymëzon terror dhe një gisht i drejtuar kthehet. Pyetjet shtohen teksa shqiptarët presin gjykimin përfundimtar.
Muzgu i perëndive të stepës" (2014)
Ndërsa Hoxha po shkëputet nga Bashkimi Sovjetik, Boris Pasternak - autori i "Doktor Zhivago" - shpallet fitues i çmimit Nobel. Një fushatë e gjerë kundër tij fillon në të gjithë Bashkimin Sovjetik në vitin 1958, e ndjekur nga narratori i Kadaresë - student në Institutin Gorki për Letërsinë Botërore në Moskë, ku dikur studionte edhe Kadare.
(Ai e përshkroi atë si "një fabrikë për fabrikimin e dogmatave të shkollës së socialist-realizmit)
Përçarja kombëtare që po vjen fillon të ketë një efekt fizik: “Të gjitha pjesët e trupit tim ishin gati të shkëputeshin dhe të ribashkoheshin me vullnetin e tyre të lirë në mënyrat më të pabesueshme: mund të gjeja papritur se kisha një sy midis brinjët, ndoshta edhe të dy sytë, ose këmbët e mia të lidhura me krahët, ndoshta për të më bërë të fluturoj.”
"Një diktator thërret" (2023)
Në librin e tij më të fundit të botuar në anglisht, "A Dictator Calls" - i cili u përkthye nga John Hodgson dhe u rendit në listën e gjatë për Çmimin Ndërkombëtar Booker 2024 - Kadare i kthehet temave të diktaturës, pushtetit dhe represionit.
Ai gjithashtu i kthehet Pasternak.
Kadare rimendon një telefonatë të vitit 1934 mes Jozef Stalinit dhe Pasternakut, për arrestimin e poetit sovjetik. Kadare bashkon faktet dhe ëndrrat për të rindërtuar thirrjen tre-minutëshe, duke krijuar "një histori mbërthyese të pushtetit dhe strukturave politike, të marrëdhënies midis shkrimtarëve dhe tiranisë", shkruanin Booker Prizes në citimin e tyre. /The New York Times/
