Në rrethet intelektuale dhe artistike napoletane në kapërcyell të vitit 1861, spikat një tjetër djalë arbëresh, Vincenzo Torelli, i lindur më 1807 në Barile, ngulim arbëresh në provincën e Potenzës, i martuar me një nga zonjat më të bukura të vendit aristokracisë napolitane, Donn' Anna De Tommasi e princave të Lampedusa-s, motra e ndihmësit të Mbretit Burbon Ferdinand II. Mbiemrin Torelli e ka përkthyer vëllai i tij Aniello, nga origjinali Turjèli, në arbëreshë është mjeti me të cilin bëhen vrimat.
Torelli, ndonëse vëllai i tij i kishte lënë atij një klientelë të gjerë të çështjeve private dhe publike, sepse ai ishte avokat në administrata të ndryshme të Mbretërisë, e urrente atë ambjent dhe iu përkushtua botës së shtypit periodik dhe teatrit. Raffaele De Cesare kujton se si ai ishte një klient i zellshëm i Caffè del Molo, i frekuentuar nga studiues të rinj dhe të shfrenuar, piktorë, muzikologë, epigramistë dhe shkrimtarë të Napolit liberal dhe jokonformist, me zgjuarsi të vyer si vetë Don Vincenzo, Duka i Maddaloni dhe markezi i Caccavone.
Lidhur me kompozimin e libreteve të operës teatrore, ai mbetet një eksponent i spikatur në proceset e përhapjes dhe rishikimit të figurës së gazetarit, të cilat në shpërndarjen e shtypit periodik të shekullit të nëntëmbëdhjetë nuk ishin aq të përhapura sa u bënë falë intuitat e intelektualit arbëreshë.
Pjesa më e madhe e prodhimit të Torellit mbetet e lidhur me faqet e gazetave, veçanërisht me "Omnibus" të cilin ai vetë e themeloi dhe drejtoi nga viti 1833 deri në vdekjen e tij.
Megjithatë, më pak i njohur është prodhimi i tij teatror nga i cili kanë mbetur dorëshkrime të pabotuara, por me rëndësi të konsiderueshme, është satira e tij shumë e veçantë në vargje ku spikat “pena” e tij mendjemprehtë të cilën e drejtoi, për epërsinë “të muzikës apo të tekstit” në melodramë. Në vitin 1829, interesi i tij për botimin e shtyu atë të nxirrte në shtyp numrin e parë të revistës l'Indipendente, botime shumë të kërkuara për shkak të vlerës së lartë kulturore të pritjeve të tij.
Shtëpia e tij u bë një nga sallonet kulturore më të privilegjuara,merrnin pjesë shumë piktor të autorëve antik, skluptor, e artista. Në vitin 1833 ai themeloi, së bashku me intelektualë dhe shkrimtarë të tjerë, revistën letrare "Omnibus", e cila deri më sot konsiderohet periodiku napolitan më jetëgjatë dhe më interesant i shekullit të nëntëmbëdhjetë, pronar dhe drejtor i së cilës ai ishte që nga debutimi i saj deri në ditën e vdekjes së tij në 1882.
I njohur për ndjenjën e tij të madhe mikpritëse, ai përdori një kanal të privilegjuar për lidhjen dhe respektin e burrave të arbërisë, të cilët i pritën me një përshëndetje në gjuhën arbëreshe: gjàku i shprishur su hàrrùa. Më 1836, duke rishikuar këngët e Milosaos, dhe kishte botuar disa tekste në shqip në periodikun e tij drejtoi De Radën në botimin e numrit të vogël të Shqiptarët e Italisë. Torelli, një njeri i shkolluar dhe njohës i gjuhës arbëresh, zakoneve, me profesionalizmin e tij dhe një mënyrë të re të të bërit gazetari, shtroi disa kritika të bazuara për sistemin alfabetik, që përdorin duke vënë në dukje gabimet serioze, siç ishte përshëmbull përdorimi i shkronjave greke,
Në fakt, alfabeti i përdorur nga De Rada në botimet e shtypura të Serafina Thopia kishte referenca latine, të plotësuar me disa shenja të alfabetit grek, duke i konsideruar ato si shqiptime unike për gjuhën amtare. Që nga shekulli i gjashtëmbëdhjetë, në kuadrin e grupeve intelektuale arbëreshe të Kalabrisë dhe të Siçilisë, gjejmë të pranishme një traditë shkrimi me një sistem të përzier alfabetik greko-latin, i cili pasqyronte nga njëra anë ndikimin kulturor grek, kryesisht nëpërmjet përpjekjeve dhe veprim i kishës bizantine për të përkthyer në shqip dhe nga ana tjetër prestigio që praktikonte arsimin dhe kulturën latine.
Alfabeti i De Radës, nëse nga pikëpamja teorike mund të plotësonte nevojat e autorit arbëreshë, nga pikëpamja praktike do të ishte bërë fushë studimi e një kamareje të ngushtë dhe sigurisht ky nuk ishte qëllimi që ne donim të arrihet me modelin e ri të inkulturimit. De Rada, në fushnotën e Canti di Strofina Thopia, e konsideroi më të përshtatshme idenë e Torellit, sipas së cilës ishte më e dobishme të afroheshin elementet e shkrimit italian dhe të bëhej më i përhapur shqipfolësja në mjediset e deritanishme jetimore një model skenari.
Për krijesën e tij editoriale "Omnibus", Torelli mori për një dekadë botimin dhe drejtimin e "Omnibus Pittoresque", një antologji e karakterizuar nga gravura të mira për atë epokë, e cila që nga viti 1851 dha një fizionomi më të dukshme politike, duke marrë më shumë sukses dhe madje këtyre botimeve nuk u mungonin artikujt dhe citimet nga bota arbëreshe dhe ekselencat e saj.
Torelli bashkë me gazetën e tij në 1840 ishte në favor të arsyeve të mbretit Ferdinand II për lëshimin e monopolit të squfurit në Siçili, për këtë sovrani Burbon i kishte qëndruar shumë mirënjohës, duke i dërguar disa vazo Sevres si dhuratë. Në shkurt të vitit 1833 ai përhapi manifestin me abonim, një gazetë periodike me përmasa dhe kosto modeste, qëllimi i imagjinuar nga gazetari ishte përhapja në të gjitha fazat e shoqërisë për të rritur erudicionin tek çdo person i rritur civilisht.
Në karrierën e tij botuese, Torelli pati një korrespondencë të pasur me eksponentë të shumtë të panoramës historiko-letrare dhe artistiko-muzikore italiane, si Gaetano Donizetti, Gioacchino Rossini dhe Giuseppe Verdi.Ai pati zhvillime të rëndësishme me Verdin në historinë e muzikës italiane, e priste gjithmonë ngrohtësisht sa herë që shkonte në Napoli dhe kishte një korrespondencë të dendur mes të dyve.
Pikërisht në vitet pesëdhjetë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, Torelli, i cili kishte pasur marrëdhënie me Vincenzo Jacovacci, impresario më i njohur i operës romake të kohës, arriti të merrte me kontratë menaxhimin e teatrove të Napolit nga viti 1855 deri në mars 1858. Në 1848, Omnibus mori edhe një maskë politike, ajo ishte epoka e pasurisë së saj më të madhe editoriale. Torelli pësoi gracka, përndjekje, madje edhe burg dhe për këtë ai thoshte: Citat; zilia është nuli i njeriut.
Marrëdhëniet me mbretërit Burbon mbetën gjithmonë të mira deri në vitin 1858, kur lindën mosmarrëveshjet e para, por deri atëherë ishte fundi i mbretërisë dhe në 1860 Torelli ishte në gjendje të shprehte lirshëm idetë e tij si një patriot dhe një njeri liberal. Për vazhdimin e veprës së Torellit pas vdekjes së tij në vitin 1882, mbetën djemtë e tij Cesare dhe Achille, të cilët duke pasur parasysh mjedisin ku u rritën, i dhanë shumë letërsisë napolitane, por kjo i përket një historie më të re që do të kemi mënyrë për ta eksploruar.
Gitonia dhe borgu
Me Atanasion biseduam edhe për arkitekturën e Gjitonisë në vendet arbëreshe Sipas tij ka një dallim mes Gjitonisë dhe Borgut. Familjet arbëreshe ishin familje të mëdha, të përbëra nga 12 deri në 20 vetë. Duke u zgjeruar, ata sipas të drejtës së gjakut ndërtonin shtëpinë pranë njëra-tjetrës, ku fqinji ishte një degë e familjes.
Tre karakteristikat ruante arkitekturën e ndërtimit.
- Shtëpia
- Hajati (ku jetonin kafshët, drutë dhe gjëra të ndryshme).
- Kopshti, ku mbilleshin jo vetëm perime, por edhe bimë mjekësore.
Kanuni u imponua verbalisht si rregullues i aspekteve juridike. Shumë familje formën e saj e ruajtën deri vonë. Kujtoj një episod në familjen time. Ishin vitet 1966-1967 Në Santa Sofia di Epiri, nëna ime kishte tre copë toke në të cilat dy prej tyre ishin paralel dhe i ndante një rrugë qorre, dmth pa dalje. Një fqinj, i jepte bezdi , dhe kërkonte një dalje. Më kujtohet një ditë që nëna ime me autoritet arbëreshe i tha: Ky është rregulli. Ai nuk foli më!
Ajo fjala “ Rregull” do të thonte shumë. Në jetën e përditshme të arbëreshit në shekuj të shkuar zbatoheshin rregulla joverbale që u miratuan në familje, por që vinin pikërisht nga ai kod i quajtur Kanun, që ju shqiptarët e kritikoni shpesh dhe me dëshirë, por ai kod në shumicën e pikave është një nga rregullatorët më të avancuara të trajtimittë shoqërisë. Teksa eksplorojmë, gjendemi përballë Arkivit të Shtetit, ku Atanasi kishte marrë pjesë në një projekt që kur ishte ende student. Hymë në këtë arkiv dhe u njohëm me projektin shtesë të ndjekur nga Atanasit. Kolonat që pamë, mbanin peshën e 9 kateve, të mbushura me libra.
Dyqani ku arbëreshët blinin pëlhura për kostume
Në linjën LD Alagno, 20. Atanasio na shoqëroi në dyqanin më të vjetër, ku prodhohen veshje arbëreshe, por shiten edhe copa të shtrenjta si gallona ari. Të them të drejtën, isha shumë emocionuese. Për një moment më kujtuan këto nëna arbëreshe që kanë punuar gjithë jetën për të bërë një kostum arbëresh për vajzat e tyre.Dyqani është themeluar në vitin 1820. Pronari i këtij dyqani na tha se shumë gra arbëreshe erdhën këtu për të bërë rezerva dhe për të bërë kostumin e tyre tradicional. Në foto Padroni i dyqanit me punonjësen e tij.
Atanasio është djali i një rrobaqepëseje arbëreshe.Kur Ai ishte student,nëna e tij i jepte porosi të shkonte tek dyqani e të blinte gjëra që i duheshin për të qepur kostumin arbëresh.
“Unë u rrita në këmbët e mëmës sime - thotë Atanasio - luaja brenda rrobaqepsisë dhe shikoja sa sa me sa zell mamaja e bënte kostumin arbëresh. Kujtoj se duheshin disa orë për të testuar xhipunën, sepse linjat duhej të vizatoheshin saktësisht.
Xhipuni ashtu si edhe kostumi kanë simbolet, por edhe rregullat e veta. Vijat e shiritave gallon të xhipunit arrijnë lartësinë e gjoksit, deri në thimthin, përfaqësojnë burimin e jetës, simbolet e ciklit të jetës. Me interes të madh janë edhe palat e fundeve, si ai i sipërmi ashtu edhe pjesa e poshtme, secili nga 240 palosjet. Palat i numëronte dhëndri natën e dasmës, ishte pjesë e fazës së “kurorëzimit”. Tre elementët e veshjes tregojnë evolucionin; rritjen, faza e vajzërisë, dhe ajo e martesës.
Nuk jam dakord me atë shiritin e zi, që përdorej si test shtatzënie në Egjiptin e lashtë, të cilin e veshin shpesh edhe vajzat e vogla gjatë festave pjesë e kostumit arbëresh. E përsëris është e turpshme, kur shohësh vajza të vogla me këtë shiritin e zi në fyt. Kostumi ka një vlerë, ka një identitet dhe duhet t'u jepet rëndësia, ashtu si vepruan mëmat tona - përfundon Atanasio. Vepra e Milotit. Kur e pashë për herë të parë këtë vepër, në fakt, nuk më pëlqeu, por fillova të mendoj dhe shkrova një artikull. Këtu janë disa përshtypje për këtë artikull:
Eca përgjatë Lavinaio-s, duke ardhur nga Castel Capuano, pa kaluar aty ku ishte Kalaja e Carmine dhe, pasi arrita në shesh, përshëndeta artistin dhe autoritetet e pranishme, për inaugurimin zyrtar të godinës që kishte ardhur nga Shqipëria. Vepra e punuar prej çeliku korten ka përmasa të konsiderueshme dhe për këtë arsye nuk do të kalojë pa u vënë re, duke shënuar falë përmasave të saj vlerën e pashlyeshme të vëllazërisë dhe hapjes ndaj dialogut mes popujve.
Forma e çelësit i jep kredi veprimtarive të lashta të dialogut midis Napolit dhe Shqipërisë,dikur dy mbretëri, të bashkuara historikisht nga pakte për jetesën e anëtarëve të familjes mbretërore dhe njerëzve që vuajnë nga migrimi. Foto Nga e majta Doktor V.Scorza, arkitekt A. Pizzi,Inxh. Crucciti.
Miloti, mbërrin jo pa qëllim në zonën e madhe Metropolitane të Napolit, por zgjedh qendrën e vjetër, duke u përqëndruar pikërisht në Piazza Mercato, i njëjti vend ku një dialog i "mendimit të lirë" u ndërpre pasdite në orën 18 njëmbëdhjetë nëntor 1799, e filluar shekuj më parë me heroin kombëtar Giorgio Castriota, në të njëjtin Largo një mëngjes pranvere në 1464.
Arbëri dhe Albanesi duhet t'i jenë mirënjohës këtij artisti të madh nga qendra e atdheut amë, për reagimin e fortë mediatik të arritur. Miloti nuk shkroi libra, por si Luigi Giura, nga Maschito, ai vizatoi çelik për të ndërtuar ura dialogu.
Një mesazh i lashtë, fillimisht me anxhuinët dhe më pas me aragonezët, ku protagonistët e vijës së parë janë heronjtë shqiptar me princat e tjerë, të gjithë pas mbretit të Napolit në triumf, pas betejës epike të Terrastrutta, në afërsi të Grecit,\ (ngulim arbërersh), më 18 gusht 1461.
Kush është Atanasio Pizzi?
Atanasio Pizzo, lindi në Santa Sofia di Epiri më 21 tetor 1954, i regjistruar në Urdhrin e Arkitektëve të Peizazhit, Planifikuesve dhe Konservatorëve të Napolit. Koordinator i tabelave dhe i kërkimit të vlerave historike dhe kulturore të arbëreshëve në Italinë e Jugut.
Ai ka një kurrikulë të gjerë në aktivitetet e zhvilluara në Napoli si dhe në provincat fqinje, pjesë e projekteve, aktiviteteve kërkimore, konferencave, mostrave, studimit të ndërtesave historike, kulteve, duke përfshirë pretendimin historik të minoriteteve shqiptare dhe greqishtfolëse. Projekt i rënë dakord me provincën Scabec të Kampanisë me titull “Arbëreshët e Artë të Napolit”.
Athanasi, para se të ishte arkitekt, është bir arbëresh. Edukuar me dashuri për botën arbërore. Shpesh gjatë këtij takimi ai përsëriste: Detyra e arbërershve është të ruajmë identitetin, ndërsa vëllezërit në Shqipëri të mbrojnë territorin! Atanasio,komunikon në arbërisht dhe mbështet kauzën e ruajtjes së gjuhës arbëreshe si dhe kulturës dhe identitetit arbërresh. Këtë e shohim në rastin e Cavallarizo-s, ku u evakua i gjithë fshati shkak i rrëshkitjes prej erozionit.
- Si arbëresh dhe si arkitekt që jam, ndihem shumë i indinjuar kur shikoj arkitekturën e re të këtij qyteti arbëreshe, i cili nuk ka asgjë të përbashkët me stilin, identitetin, rrënjët e Kavallerizo- shtoi Atanasio.
Në botën arbëreshe, Atanasio Pizzi konsiderohet shpesh “Sgarbi Arbëresh”, për karakterin e tij në të thënë gjërat troç me ngjyra të forta, dhe mbrojtës i ideve të tij. Por arkitekti Pizzi mbetet një person, ironik, i kuptueshëm, punëtor, inteligjent i disponueshëm, i ndershëm në idetë e tij dhe i kulturuar.
Personalisht ruaj përshtypjet më të bukura dhe më njerëzore gjatë këtij takimi. Një ditë plot mbresa, të lirë për t'u shprehur duke respektuar ndjenjën e të dëgjuarit njëti tjetrin, pa vendosur barriera në mendime,në respektimin e të tjerëve, ashtu siç kam bërë gjithmonë kur kam takuar e intervistuar persona të botës arbërore.
Faleminderit zoti Atanasio, për këtë ditë plot histori dhe emocione, me shpresën që t'ju shohim së shpejti për zbulimet e reja të pranisë së botës arbëreshe në këtë qytet të bukur, të një miqësie shekullore mes Napolit dhe Shqipërisë.
Fonte, intervista dhe vizita me Arkitektin Atanazio Pizzi. Napoli, prill 2023
Përgatiti Ornela Radovicka
Qëndra albanologjike, pranë Bibliotekës internacionale A. Bellusci\ Frascineto\ Cs
