Aktorja e mirënjohur Anisa Markariani, e cila u shfaq në vitet ’80 si një nga aktoret më interesante të ish Kinostudios “Shqipëria e re”, pas viteve ’90 u largua nga Shqipëria, ashtu si qindra të rinj dhe intelektualë të tjerë. Për shkak të emigrimit të “trurit” dhe anomalisë që po përjetonte vendi i sapodalë nga diktatura komuniste, kinostudioja e famshme e filmit shqiptar nisi të degradonte. Partitë e sapodala të posdiktaturës kishin nisur të emëronin në krye të institucioneve militantë të paaftë në vend të profesionistëve. Por, edhe shumë ngjarje të tjera e katandisën ish Kinostudion në një gërmadhë, ku u zhdukën studiot dhe pajisjet e tyre, objektet me vlera muzeale dhe një pjesë e arkivave të filmit.
Ky rrënim nuk i ngjau vetëm këtij institucioni. Pas 28 viteve demokraci, Kinostudioja “Shqipëria e re” ka vdekur. Ka mbetur vetëm nostalgjia e saj. Aktorë filmash dhe producentë, skenaristët dhe regjisorë u bënë një specie në zhdukje. Filmi shqiptar mbeti pa fizionimi. Si yjet e dikurshme, Kadri Roshi, Sandër Prosi, Margarita Xhepa, Tinka Kurti, Drita Pelingu, Yllka Mujo, Bujar Lako, Ndriçim Xhepa etj., apo si brezi më i ri i aktorëve të viteve ’90 me Matilda Makoccin, Rajmonda Bulkun, Aniza Markarianin, Luiza Xhuvanin, etj, nuk po i vijnë më filmit shqiptar. Ja si e kujton Anisa Markarian kohën e artë të filmit shqiptar:
MOTOR?
ANISA MARKARIAN:
Nuk i rishoh shpesh filmat e mi. Ose më saktë, e ulur në kolltukun e spektatores nuk shikoj domosdoshmërisht çfarë shfaqet në ekran. Me sytë e kujtesës qëmtoj përmallshëm magjinë që ndodhte përtej së dukshmes. Alkiminë unike që përjetojnë vetëm ata që punojnë prapa pëlhurës së bardhë të kinemasë. Rishoh anëtarët e grupit të xhirimit. Çdokush i përkushtuar në detyrën e vet, përbërës i domosdoshëm në ngjizjen e veprës (apo kryeveprës) kolektive.
Rijetoj përgatitjet e skenave. Veshja dhe grimimi i aktorëve, dekori, ndriçimi, shinëzat për karelin e kamerës, mikrofonat për regjistrimin e zërit, efektet speciale... Xhirohet në çdo orë. Që në ag të ditës e gjer natën vonë. Në ambiente të brendshme ose në atelietë e Kinostudios, por edhe jashtë, në dekoret natyrore. Xhirohet me ngutin për të kapur rrezen e parë të diellit, me merakun se hëna rrëzëlluese mund të fshihet prapa reve që ia behin të paftuara.
Ridëgjoj zërin e regjisorit. Herë i plotkumbueshëm falë jehonës së megafonit, herë i mezidëgjueshëm kur këshillat t’i pëshpërit lehtas në vesh që të mos dalësh nga gjendja. Kryemjeshtër absolut i ëndrrës, udhëzimet e tij janë busulla udhërrëfyese pa të cilën edhe detari më i sprovuar mund të gabonte udhën. Riprovoj emocionet e premierave. Ballafaqimi me artdashësit është gjithnjë një ndjesi e bukur. Një ndërthurje pasionesh shumëngjyrëshe ku njëra palë është shkëndija e përflakjes, tjetra është pikënisja dhe destinacioni final i ngazëllimit fatlum me emrin ART.
Atë fillimvere të vitit 1978, rrugëve të Tiranës ishin shfaqur ca gjimnaziste me uniforma të veçanta. Përpos përparëses me jakë të bardhë, të gjitha kishin në kokë një beretë të zezë e në flokët kordele të kuqe gjak. Më falni, jo të gjitha. Zonjusha Gajtani e një pakicë vajzash s’kishin pranuar t’u vinin karficave fjongo të kuqe. (I quanin të papërputhshme me ideologjinë e shkollës.) Gjithsesi, që të gjitha pa përjashtim mbathnin çorape të shkurtra, detyrimisht të bardha, e këpucë ose sandale lëkure me taka të ulta ose të sheshta fare, modelet e të cilave nuk shiheshin më në qarkullim.
Merrnin çdo mëngjes rrugën e shkollës të kapura përdore a për krahu, dy nga dy, tri nga tri, apo në grup. Po në ç’gjimnaz shkonin?! Shkollat e kryeqytetit dhe të gjithë Shqipërisë ishin të mbyllura në atë fundqershori. Kishin filluar pushimet e gjata të verës. Ja përse ngjallnin aq shumë kureshtje kur kalonin rrugës. Çdo vajtje-ardhje e tyre përbënte një intermexo argëtuese në përditshmërinë e banorëve të rrugicave rreth e rrotull. Në lagjen e tyre po xhirohej një film. «Vajzat me kordele të kuqe» titullohej. Shpresa, Rudina, Edita, Teutat (ishin dy), Rezarta, Çeçilia, Egla, Anisa… - një grup vajzash 15-18 vjeçare. Na kishin përzgjedhur nëpër gjimnazet e kryeqytetit rreth 3 muaj më parë. Përveç 2 profesionisteve, Marjetës dhe Evës, rolet e tjera të nxënëseve të shkollës u ishin besuar aktoreve amatore. Çastin e shumëpritur të debutimit e kishte paraprirë faza përgatitore: fotoprovat, kinoprovat, marrja e masave, gjetja e modelit të krehjes për secilën, fotot e para me veshjet e rolit...
Fillimisht, më kishin zgjedhur për të qenë njëra nga vajzat konviktore. Kinoprovën e parë e bëra pikërisht me një skenë nate në fjetoren e shkollës, dialogjet e së cilës arrij t’i recitoj përmendësh edhe sot e kësaj dite. Dy javë më vonë më thirrën për një kinoprovë tjetër. Tjetër skenë, të tjerë dialogje. Gëzim Erebara, regjisori erudit i filmit, kishte vendosur të më besonte rolin e Dhuratës. Do të interpretoja përballë njërit prej korifenjve të skenës, Artistit të Popullit Sandër Prosi! Por jo vetëm. Në korridoret e Kinostudios (një botë krejtësisht e huaj për sytë e mi gjer në atë çast) kisha ndeshur viganë të tjerë të artit dramatik pa e ditur që ishin pjesëtarë të filmit: Tinka Kurti, Drita Pelingu, Vangjel Heba… Tek kujtoj takimin e parë me ta, ndihem sërithi po aq e vogël dhe e befasuar.
Të vetmet mjedise të njohura për mua ishin vendet e xhirimeve jashtë Kinostudios, që të gjitha rrotull lagjes ku banoja: Shkolla Pedagogjike, Kinema “17 Nëntori”, rruga “Mine Peza”, rruga e “Barrikatave”, Shkolla e Kuqe, rruga “Qemal Stafa”... Me Pedagogjiken më lidhte edhe diçka më shumë. Ishte shkolla e sime mëje. Kishte kryer studimet e mesme aty, në vitet kur quhej Instituti Femëror “Nëna Mbretëreshë”.
Meqenëse ishin pushimet e shkollës dhe ditët i kisha të lira, shkoja në sheshin e xhirimeve edhe kur filmoheshin skena ku nuk merrja pjesë. Më pëlqente të jetoja atmosferën. Ndiqja çdo detaj të procesit krijues me kënaqësinë dhe kërshërinë e një fëmije të cilit i kanë dhuruar një fletëhyrje me afat të pakufizuar për në Botën e Çudirave. Vëzhgoja grimioret në punën e tyre, studioja vendosjen e dritave, vija syrin tek kamera, ndiqja dialogët me skenarin në dorë, bëja pyetje të gjithëllojshme…Filmi më kishte thëthitur e përvetësuar të tërën; dëshira e kahershme më ishte realizuar. Kisha hyrë në lëndishtën e pasionit tim duke shtyrë Portën e Artë në majë të gishtave.
Motor? - pyet regjisori me megafon në dorë.
- Ka motor! - përgjigjet operatori i zërit.
- Skena 1, dubli i parë! … Çak! - dëgjohet një kërcitje e ëmbël.
Prestidigjitatori dha sinjalin me shkopin e tij magjik. Ngrihet sipari i ëndrrës. Jetës reale i duhet të mbartet pa pipëtimë. Në bagazhet ka mbyllur butaforinë e së tashmes që nuk i hyn në punë askujt. Tërheq valixhet osh e sprapset. Ua lë vendin emocioneve. Shpejt, shpejt! Nxitoni të shtrini qilimin e kuq! Kalëruar mbi shirita celuloidi, hyn në skenë ngazëllimi fatlum. Horizonti dridhërohet tejendanë i përshkënditur nga shkreptima vezulluese. Po xhirohet…
Atë pasdite korriku, ime më kapërceu e mallëngjyer pragun e ish-shkollës së saj. Rikthehej pas shumë kohësh. Mbante në dorë një tabaka kartoni ku kishte vënë një ëmbëlsirë të gatuar me duart e saj. Një kek me mollë, të prerë feta-feta, për të gjithë pjesëtarët e grupit. Ishte ditëlindja ime. Mbushja 16 vjeç. Sy e veshë e përqendruar në përgjim të «fjalës», nuk e vura re kur u afrua. E kuptoi menjëherë që s’e kisha mendjen tek festimet. Po prisja urdhrin e bekuar. Fjalën që nuk do ta ngatërroja me asnjë tjetër edhe po të vinte nga një galaktikë e huaj.
- Motor? Fryma më ngrin pezull në ajër…
- Ka motor! Dhe ndodh mrekullia. (Është një motor me fuqi hyjnore.)
Një puhizë çudibërëse flladit oborrin e shkollës. U jep objekteve të rëndomta trajta ëndërrore. Kufijtë e kohës shkërmoqen në një pulitje qepallash dhe hapësira cipërohet me një tis magjie. Përpara meje shpaloset përmasa e katërt e botës: Kinemaja!