TIRANE - Atë e bir, ata ishin një, të destinuar të zhyteshin në një botë lumnije, nga ato të pazakontat, që ata të dy vet e kishin zgjedhur, që të ishte bota e letërsisë dhe arteve; njëri shkrimtar, tjetri përkthyes.
Sapo kemi hyrë në vitin 2020. Përkthyesi Dritan Çela ka 50- vjetorin e lindjes, nga të cilat jetoi vetëm 36 vjet!
Me babanë nga Shkodra dhe nënën nga Himara, Dritan Çela e kaloi fëmijërinë e parë në fshatrat e Kukësit, ku prindërit po përcillnin dritën e arsimit.
“Mësuese, mësuese, po qan voci!” Ky zë fëmije, nuk do t’i shqitet kurrë nga mendja Zija Çelës, njërit nga shkrimtarët më të talentuar e më prodhimtar të letërsisë shqipe.
Në një intervistë ekskluzivisht për Report Tv, përtej dhimbjes pa shterim për largimin nga jeta të Dritanit, babai Zija Çela do të rrëfejë 36 vitet e jetës së përkthyesit, siç nuk i kemi njohur më parë, të mbështjella me një vello drite e dashurie që ka lënë pas me veprat e tij.
Intervista
Në këtë 50-vjetor të Tanit, mendja na shkon tek ditëlindja e tij, por edhe dita e parë e lindjes, vendi i lindjes, sepse Tani ashtu siç ka qenë special në jetën e tij, ka edhe zanafillën e jetës së tij po aq speciale, mund të na i tregoni momentet e para të ardhjes në jetë të djalit tuaj. Dritanit?
-Dritani ishte fryt dashnie. Në jetë vijnë shumë fëmijë dhe të gjithë jemi prindër, por ka shkallëzime. Ishim 24 vjeç. Aq kam qenë, kur unë u bëra baba, 24 ishte dhe Aliqi ime shoqe. Ne kishim qenë studentë të dy bashkë. Si të ishim Romeo e Zhuljeta bëmë edhe celebrimin që të ishim bashkë, dhe bashkë na lanë, por na çuan në Helshan, një fshat që ndante Kukësin nga Tropoja.
Kur them fryt dashurie, ka qenë se në atë kohë, pavarësisht nga kushtet e vështira; ishim pa dritë elektrike, ishim me kandila. Shkonin 11 km larg në këmbë në Tropojë, për të blerë një akullore apo për të blerë një bukë gruni, etj. Por, ne e kishim marrë me pasion punën e mësuesisë dhe kur je në dashuri i gjithë ambienti rreth e qark të duket i bukur, por edhe natyra ishte e bukur. Tani..., shumë shpejt fitoi një shoqëri të jashtëzakonshme, sepse nga Helshani na çuan në Krumë. Fillonte viti i parë i shkollës së mesme. Ne në Krumë flinim në konvikt. Kishim një krevat tip marinari ne prindërit, ndërsa për Tanin kishim gjetur një krevat të vogël përkundës. Dhe kur shkonim ne në shkollë, e shkolla ishte afër, kopshti, çerdhja e Tanit ishte ai konvikti, kuzhinierët, pastrueset, nxënësit e shkollës që endeshin në korridor, sepse ne nuk e mbyllnim derën. Po ta dëgjonin Tanin duke qarë, e merrnin hopa, e shëtisnin dhe në rast se nuk paqtohej, trokisnin në derë:
“-Oj zysh, po të qan Voci!” dhe ia çonin Aliqit tek klasa. Në këtë kuptim edhe Dritani, u rrit midis një dashurie që nuk qe në gjendje ta përjetojë në mënyrë racionale, por e ka ndjerë, sepse ka kaluar duar më duar.
Tani, ah Tani! Të shtunën e kaluar më 11 janar, bëri 50 vjeç. Në 36 vjet pothuajse jetoi shumë gjëra dhe mbi të gjitha në fushën e letrave, të cilat flasin më gjerë, sidomos aty spikati. Por, bëri edhe një punë voluminoze, sepse tek e fundit, dhjetë vjet punë i kishte dhe nga dhjetë vjet punë ai përktheu dhjetë libra, i njëmbëdhjeti ishte nga shqipja në italisht.
Dhe vërtet, ajo që të bënë përshtypje, nuk është vetëm puna voluminoze, por edhe cilësia, sepse Dritani ka sjellë, jo vetëm letërsinë më të mirë italiane, por edhe letërsinë më të mirë botërore, sepse këta autorë italianë janë edhe më të famshmit në letërsinë botërore. Si ka mundësi që në një kohë kaq të shkurtër, ai ishte jo vetëm përkthyes, por edhe një leximtar i madh i letërsisë botërore dhe asaj italiane. Nga vinte kjo punë e tij plot pasion?
-Zakonisht janë shtëpitë botuese që zgjedhin, çfarë do të përkthehet dhe çfarë do të botohet. Ndërsa Dritani e zgjidhte veprën vet, e përkthente dhe pastaj ajo botohej. Shiko, Dritani u rrit në një shtëpi me libra, ndryshe nga babai i tij. Unë jam rritur pa libra. Në moshën 17-vjeçare, Dritani botoi tregimet e para të përkthyera të Buzzati-t. Në atë kohë unë përktheja një libër në frëngjisht, tregime të zgjedhura të Buzzati-t dhe duke qenë redaktor në gazetën “Drita” kisha arritur edhe t’i botoja. Tani m’u vu në krahë dhe unë i krahasoja nga frëngjishtja, ai nga italishtja, dhe tani m’u vu në krah dhe nga përvoja më pranoi edhe si redaktor. Kështu në vitet ‘90 të dy së bashku ne kishim gati librin e parë të Dino Buzzati-t “Gruaja me flatra”. Autorë vërtetë me famë të rëndësishëm nga pikëpamja letrare të letërsisë italiane ka sjell Dritani, por Buzzati ka qenë dashuria e parë e Tanit. Ka disa gjëra të çuditshme, Buzzati ka lindur në 1906-n, Tani mbylli sytë në 2006-n. Kishin mes 100 vjet jetë dhe vdekje, pa u parë kurrë, por ja ku e gjetën njëri-tjetrin. Më kujtohet kur do të përkthente “Shkretëtira tartarëve”, pra kur u përkthyer Buzzat-i tani ishte 24 vjeç. Unë nuk e dija në atë kohë, tani e di që Buzzati kishte parë dhe shkretëtirën afrikane, sepse ka qenë edhe korrespodent i Marinës Italiane. Por Tani më tha: “Shkretëtirën” mbaje pak thatë! Dhe më shkeli syrin, siç kishim ne ato kodet tona, por kur e kam parë të përkthyer, jam habitur: “Ç’është ky djalë poetik, i pjekur, intelektual!” -thashë me vete.
Ka qenë një nga librat më të shitur, ka qenë libri që ka plotësuar etjen e tregut për letërsi moderne pas viteve ’90, pasi diktatura ra…
-Ka qenë një vend bosh gjithmonë. Në Francë Buzzati-n e krahasonin me Kafkën. Buzzati ishte gati-gati si i pakapshëm midis së zezës së Kafkës. Buzzati vinte tek grija, ai peri i hollë që ndante natën nga agullimi. Kështu Dritani ka hyrë pikërisht në këtë zonë. Unë kur e kam lexuar në dorëshkrim, e ndjeja që kishte kapur frymën e autorit. Në atë libër dukej sikur Buzzati ia ka hapur derën Schopenhauer-it, ndërkohë që nga dritarja e mbyllur dëgjonte klithmat e Nietzsche-s…
Por të arrish me e kap këtë frymë, kur ajo nuk është e artikuelueme në libër, ta hedhësh në letër e me e ndi lexuesi…! Një përkthyes i mirë ka tri gjera për mua. E para, talentin, e dyta puna, e treta përgjegjësia për ta sjellë tekstin nga A në B, pa firo, dhe pa e tjetërsuar atë, mundësisht në nivelin që e ka shkuar autori.
Dhe vërtetë, ne moshatarët e Tanit, në atë kohë, e kemi dashuruar Dino Buzzati-n vetëm nga përkthimi, sepse nuk mund ta lexonin në origjinal dhe autorët modernë ende nuk ishin përkthyer.
-Në Kosovë janë përkthyer, por Kosova i kishte dyert e hapura. Ata botonin, këtu tek ne kjo ishte përpjekja për të sjellë autorët që ne i konsideronin dekadentë. Por Dritani u lidh fort pastaj dhe kur përktheu romanin tjetër të Buzzati-t “Kjo dashuri” është një gjë tjetër. Aty Dritani e hapi krahun, donte një frazë të gjatë, të lëngëzuar, stilin e donte krejt ndryshe nga “Shkretëtira e tartarëve”. Më kujtohet kur desh të përkthente Baricco-n, “Mëndafsh. Aleksandër Baricco kur e ka shkruar atë libër, ka menduar se nuk ekzistonte letërsia në atë botë, sikur thoshte unë do ta fillojë i pari. Ai ka qenë më shumë poezi. Tani e arriti dhe përkthimi në shqip është gati-gati si poemë. Po kështu, për Suzana Tamaron, të cilën e morëm pak si me shaka. “-Tani, -i thashë -më jep pak faqen e parë a të dytë. Kështu e bëja shpesh. “-Tano, kallëzoja stilin!”, sepse Suzana ka thënë vetë në një intervistë në Japoni. “-Se mos kujtoni meqë unë shitem me miliona mbahem për shkrimtare e madhe!” Ishte një nga librat më të bukur të saj. Kur e mbaroi librin e çoi për botim tek Brikena Çabej. Më pyeti se ç’ide kisha unë. Unë i thashë një ditë për titullin që ta vendos “Thuaj zemrës po!”, dhe sa hyra tek Brikena (Çabej) ai i foli: “-Brikena, Zijai ka mendim tjetër për titullin: “Thuaj zemrës po!” “-E gëzoftë!”- tha Brikena, -Zijai është kumbari.” Gjëja më e vështirë ka qenë “Komikat Kozmike” të Italo Calvino-s. “Komikat kozmike” edhe sot e kësaj dite klasifikohet si një nga të shkallët më të larta të vështirësisë për t’u përkthyer në të gjitha gjuhët e botës. Për këtë libër nuk kishim biseduar fare. Ne vajtëm në Itali, siç shkojnë prindërit tek djali. Mirëpo një ditë më tha. Tani punonte në fabrikë. Shkonte në mëngjes e kthehej në mbrëmje vonë. Ma vuri përpara italisht librin e Calvino-s, e më tha: “E ke në kompjuter në filan arkiva.” Dhe unë e hapa dhe fillova të lexoja ditë për ditë... Atje është një lojë e madhe me gjuhën. Unë pashë zotërimin e gjuhës dhe... sa keq më vjen tani kur dëgjoj abuzimet dhe shtrembërimet që bëhen. Është mëkat. Është mëkat si ndaj nënës tënde, të shtrembërosh gjuhën.
Si e mësoi italishten? Jemi kurioz dhe sesi erdhi kjo dashuri për gjuhën italiane?
-Tani bëri shkollën e mesme për italisht dhe që në shkollën e mesme ai spikati për leximet që bënte. Ai rrezikohej të përjashtohej nga shkolla për çështje të mungesave, sepse ai lexonte. Kur erdhi ai në fakultet për të vajtur në studime (por në Shkollën e Mesme në që moshën 18-vjeç ai njihej si përkthyes i Buzzati-t), i kishte përkthyer e botuar tregimet e Buzzati-t dhe iu dha një çmim nga gazeta “Zëri i Rinisë” në atë kohë. Të vetmit, Tanit nuk i dolën studimet e larta për italisht nga klasa e tij. E kishim brengë këtë, por Tanit i doli për mirë, sepse italishten ai e kishte dashni, por u përgatit edhe për gjuhën. Por do të doja të vija në dukje, se sa ishte këtu pa ikur në Itali, Tani vetëm njëherë foli. Bëri një intervistë me poeten e njohur Luljeta Lleshanaku dhe kurrë nuk foli për përkthimet e tij. Kurrë nuk investoi diçka mediatike për përkthimet e tij. Thuhet që virtytet dhe talentet e zbukurojnë njeriun dhe janë si Jewellery, siç i ke ti këto të varura. Dritani, talentin e tij, Jewellery e tij i mbante të fshehura nën këmishë. Në fakultet, mbase Tani mund ishte një hap mbrapa me ndjekjen e leksioneve, por ishte dy-tre hapa para me leximet e tij. Ai lexonte autorët modernë dhe bashkëkohorë, sepse para se të përkthente një libër, ai lexonte të gjithë krijimtarinë e atij autori.
Dhe siç duket nga përkthimet kishte dhe shpirtin e një krijuesi. Ka shumë kreativitet në mënyrën e përkthimit,. Kreativitet, do të thotë që ka një ndjeshmëri për ta tejçuar fjalën, pikë për pikë me të njëjtën ndjeshmëri të gjuhës tjetër.
-Më vjen mirë që ma thua këtë, por e vërteta është që nuk ka shkruar vet. Ka përkthyer dhe madje ka lënë edhe poezi në dorëshkrim nga përkthimet e tij. Ishte i lidhur më gjithçka që ishte e artit. Ishte i lidhur me gjithçka që ishte e artit; me muzikën, me kamerat, me aparatet fotografike, ishte bir i artit.
Ndoshta nuk ka shkruar, sepse ka dashur të bunte atë që për të shkruar duhet të arrinte ata që përkthente?
-Ka bërë mirë, që ka bërë atë ku është ndjerë më i fuqishëm. Aty ku përcillen dhuntitë për të cilën të ka bërë Zoti. Ndoshta nuk do të kishte këto vlera që ka në fushën e përkthimit nëse ai do të merrej krahas edhe me krijimtari. Ndoshta nuk do të lindte këto vlera në fushën e përkthimit. Ai ishte një përkthyes profesionist dhe mua më vjen mirë që e kanë çmuar si një pasues i klasikëve tanë. Ne kemi përkthyes të jashtëzakonshëm që sot nuk jetojmë më, por me dorë ne zemër dua t’i përshëndes. Ne jemi rritur me përkthimet e tyre. Ata kanë lënë modele të pashembullta. Për tim bir më vjen kaq mirë që i adhuronte këta përkthyes, jo si dëgjoj disa sot që mendojnë se krijimtaria fillon aty ku nis krijimtaria e tyre.
Eh, Dritani! Arritëm që të ishim miqtë më të mirë për njëri-tjetrin. Dritani më fliste me emër, që na bënte bashkë jo vetëm letërsia, por gati-gati edhe mënyra e jetesës. Qenë edhe vite të vështira në atë kohë, dhe unë bëja shumë publicistikë. Tani punonte në televizion dhe ka lënë shumë filma të përkthyer. Shumë filma të rëndësishëm, kurse në darkë bashkohej me shokët e vet, unë me të mitë dhe në fund kërkonin njëri-tjetrin në telefon...Dhe bëheshim bashkë e rrinim, pinin ndonjë gotë deri në orët e vona. Ishte kjo ana njerëzore e jashtëzakonshme.
Si njohës të përbashkët të letërsisë italiane, ju dhe Tani, letërsia italian natyrisht që ka qenë e njohur në Shqipëri me të madhin Dante Alighieri, që ka një shenjë shumë të veçantë në rrafshin e letërsisë evropiane, ç’mund të na thoni për zhvillimin e një shekulli të kësaj letërsie që është marrë parasysh për t’u përkthyer edhe nga Dritani dhe që ka qenë shumë e lexuar në familjen tuaj?
-Letërsia italiane është në ritmet e letërsisë evropiane, një letërsi e cila shpesh i ka vënë vulën edhe letërsisë botërore. Mua më vjen mirë vetëm për një gjë, që ndihet edhe sot e kësaj dite një marrëdhënie me letërsinë italiane, ndërkohë që dominon anglishtja, e përkthimet më të mëdha sot janë nga gjuha angleze. Nuk e di se ç’do të bunte Tani, a do ta ndryshonte gjuhën apo do t’i qëndronte gjithmonë besnik italishtes së tij.
Por çdo gjuhë apo çdo vepër, përveç asaj universales, botërores, ka edhe shpirtin e veçantë të një populli, varet ku ndihet më i afruar një personazh...
-Padyshim, padyshim, sepse për përkthimet që ka lënë Tani, kanë shkruar shumë autorë vërtetë të njohur. Kur botova librin për dashurinë shkruhet pas vdekjes kanë shkruar kaq shumë, sa do të duhet një vëllim i dytë, kaq shumë kanë shkruar për Tanin. Lind pyetja pse të shkruhet pas vdekjes. Ne sa ishim bashkë, nuk patëm kohë t’i themi njëri-tjetrit sesa duheshim, por ne jetuam duke u dashur. Por në mungesë është pak e vështirë. Por ka një gjë: E patëm për 36 vjet, dhe duhet t’i falemi Zotit që e patëm për 36 vjet. Ai që na e dha dhe ai na e mori...
Ai ka një emër dritë dhe iku duke lënë dritë pas, sepse veprat që ka përkthyer janë një dritë, kudo e sido që ti shikosh, letërsia e ka këtë funksion, dhe ju jeni një shkrimtar që na jepni vepra, dhe ai ka ecur në gjurmët tuja, sepse ju jeni një shkrimtar që keni një përzgjedhje gjuhe dhe stili, keni një penë të rrallë. Si është historia e emrit të Dritanit?
-Le të kthemi tek lidhja jonë, siç thashë, fryt dashnije ka qenë Tani. Ishte shtatzania e parë e sime shoqeje, ne ishim në Helshan. Unë e përkdhelja beben tek barku i mamit dhe bëja shaka dhe shkërbeja beben: “Mami, mami!” dhe kështu i ka mbetur emri sime shoqeje që atëherë edhe sot e kësaj dite unë i them Mami. Nuk e di, mua më ishte fiksuar se bebja do të ishte vajzë, sepse meqë ishte ime shoqe Aliqi nga Himara, unë mendova t’ia vija emrin Riviera. Ishte unik, askush s’ekzistonte me atë emër. Por lindi djalë. Kështu Tanit ia vuri emrin mami i vet. Edhe më tha në telefon ia vura emrin. “-Si?” -i thashë. “Dritan.” -më tha ajo. “E gëzoftë!” - i thashë. Ne pastaj na koinçidoi, që në ato zona, të Hasit ishte periudha që po elektrifikoheshin, ndërsa në Helshan kishte drita deri vetëm në darkë, sepse në Krumë kishte një central elektrik dhe kështu ishte po elektrifikohej edhe ajo zonë. Ndërkohë që kishte drita e gjithë Shqipëria. U bë ajo vizita e famshme e Enver Hoxhës në Krumë. Në oborrin e shkollës, edhe u mblodhëm atje me nxënësit. Natyra ime është timide në këto raste dhe nuk e di ku u gjenda, aty në fund. Mamit i thanë se Voci po qan, kështu i thoshin atje fëmijës së vogël. Mami po dilte nga konvikti me djalin në krah, dhe e ndali Enver Hoxha, siç ma treguan, se unë nuk kisha parë gjë me sy. Ishte afruar tek makina për t’u larguar por kur shef një grua me fëmijë e mori atë hopa dhe e pyeti mamin se “Si e ka emrin djali?” “Dritan.” -i tha ajo dhe ai e interpretoi emrin e tij me “Drita e Hasit” e kështu me radhë. Dhe Dritëroi i mrekullueshëm që ishte gazetari special që bënte reportazhet, e pasqyroi në gazeta e kohës këtë gjest, por kuptohet pa mbiemrin, sepse dihet që ne ishim me probleme në biografi. Po kështu është jeta, dhe mua më vjen mirë që në librin: “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes” e konsiderojnë një triumf për jetën me gjithë dhimbjen që transmeton. E konsiderojmë triumf për jetën, është një plagë e ngjashme. Janë shumë njerëz. Në shumë familje ngjet kjo. Pas kësaj duhet një pajtim me atë që të ka gjet, një ngrohje shpirti për me pa, me jetu për çfarë ke rreth e qark, edhe mbyllen punët e qëndresës.
Ne Tani na ka lënë trashëgimtarë. Kemi dy fëmijët e Tanit, kemi edhe Rivën, kemi dhe Lonën që ne e duam si vajzën tonë, Lonën që rriti dy fëmijët e Tanit...
***
Dritan Çela që në moshën 18-vjeçare, në gjurmën të atit, por në një rrugë ndryshe mori penën në dorë për të sjellë magjinë, drithërimat, filozofinë, artin e më të madhes letërsi botërore në gjuhën shqipe. I lindur me shenjën e përkthyesit, Dritan Çela iu ka dhuruar letrave shqipe shumë me tepër se ajo që i lejuan vitet e një jetë të prerë në mes.
Janë ato vepra të mëdha të letërsisë botërore si “Shkretëtira e tartarëve” e Dino Buzzati-t, por edhe tregimet magjike të tij, janë veprat madhore “Një, asnjë dhe njëqindmijë” të Luigji Pirandellos, “Komikat Kozmike” të Italo Calvinos, “Shtegtimi i unazës” të Carmine Abate-s, “Thuaji zemrës po” të Susanna Tamaro-s, e shumë tregime, novela, ese, të shqipëruara plot pasion, kreativitet, shqisë, e shpirt.
Ndërsa “Shkretëtira e tartarëve” cilësohet si vepra më e mirë, që Dritan Çela na dhuroi në shqip nga italishtja, vepra që la, pas kaq vitesh dhimbjeje që përjeton zemra e shkrimtarit Zija Çela, në këtë 50-vjetor është si një prelud dinjitoz, është si të ndalësh fundin e vuajtjeve, e të risjellsh edhe njëherë në jetë përkthyesin e paharruar të letërsisë italiane dhe botërore në shqip, Dritan Çelën.
