“Dëgjonte ende hapat që po largoheshin dhe dy-tri herë pyeti veten: të kujt janë vallë? Iu dukën si hapa të njohur, ashtu si dhe duart që e kthyen mbarë... Janë të miat, tha me vete. Në shtatëmbëdhjetë mars, udha pranë Brezftohtit... Një grimë e humbi ndërgjegjën, pastaj prapë dëgjoi kumbimin e hapave dhe përsëri iu duk se ata ishin krejt hapat e tij dhe ishte ai vetë e askush tjetër, që po ngarendte kështu, duke lënë pas, të shtrirë mdis rrugës, trupin e vet, që porsa e kishte vrarë”.
Është paragrafi i fundit, përmbyllës i romanit “Prilli i thyer”, pas të cilit shkruhet: “Tiranë 1978”, duke na kujtuar se romani u bë 40-vjeçar. Njeriu që ndodhet në këtë situatë absurde, thuajse të pashpjegueshme për lexuesin perëndimor, është ai me të cilin ka nisur romani, Gjorgu, një i ri shqiptar, malësor i Veriut, 26 vjeç, i cili ka vrarë veten, por me pushkën e hasmit. Lavjerrësi i “orës” së gjakmarrjes peshonte herë në njërën anë e herë në tjetrën, duke krijuar murana gjaku mbi tokë e frymë të shuara nën dhé. Kadare na kujton në mënyrë proverbiale: “Kanuni nuk harronte kurrë asgjë”. Natyrisht, të mirën dhe të keqen.
'Prilli i thyer', Libri i Kadare
Gjorgu është ngujuar në pritë deri sa para syve të tij të kalonte gjaksi, djali i Kryeqyqëve, që i ka vrarë të vëllanë një vit e ca më parë. Peizazhi është rrënqethës, me pllangat e gjakut, shegët e egra që “shikonin çdo gjë”. Dhe puna u krye. Pasi kishte shtirë mbi hasmin duke e lënë atë të vdekur, Gjorgu “s’ishte në gjendje të mendonte asgjë të plotë e me vazhdimësi”, pasi truri i tij kishte ngrirë vetëm në një pikë, shpagimin. E kishte marrë gjakun, dukë rënë vetë në gjak. Ky ishte ligji i pashkruar i “ishullit” të tij. Njëlloj si në Korsikë, si në Siçili, si në Kretë, apo dhe tjetërkund në Ballkan. Gjorgu e kthen mbarë trupin e të sapovrarit nga ai, siç e urdhëronte Kanuni. Ai nuk fshihet, shkon udhës, takon njerëz, iu thotë atyre se atje, “te bërryli i Udhës së Madhe”, ka vrarë një njeri. Me atë vrasje, ai është i ndërgjegjshën se nuk ka bërë trimëri, por ka bërë vetëm detyrën! Nuk mund të mburrej, të ishte “ngrehaluc”, përkundrazi do të shkonte kryeulët. Atë në të vërtetë “e kishte zënë gjaku”, kishte qenë “dita e tij e jashtëzakonshme”. Edhe një ditë tjetër të jashtëzakonshme do të kishte në jetën e tij, ajo kur ai do të pësonte fatin e të vrarit prej tij. Nuk mund të kishte dhe ditë të tjera të shënuara për të, si përshembull ajo e dasmës së tij, e të bërit baba, gjysh etj. Jeta e tij ishte e lidhur shkurt, në ato dy ditë, nga vdekja e tjetrit te vdekja e vet, të dyja të paracaktuara dhe paralajmëruara. Ishte vetëm çeshtje kohe, sa të kalonte besa e vogël (24-orëshe) dhe besa e madhe (30-ditëshe). Nga fillimi i marsit, në gjysmën e prillit. Rrallë, shumë rrallë, mund të ndodhte mrekullia e pajtimit dhe jeta të vazhdonte. “I ke duart me gjak”, i tha i ati. Lajmësit e Brezftohtit shpallin ndodhinë e fundit. “Gjorgu i Berishjave shtiu mbi Zef Kryeqyqen”. Fjala shkon gojë më gojë e kreshtë më kreshtë, si në koret e lashta antike. Askush nuk pyeste “pse”, pasi pushka në male kërciste vetëm kur kishte shkak, për mirë, a për keq. Ai zë lajmësi “kishte një tingull të veçantë, diçka mes zërit të kasnecit që shpall një dekret qeveritar dhe një psalmi të vjetër”. (f. 13). Aty e mbrapa Gjorgu është si në jerm. Ai shkon përzishëm mes mortarëve të tjerë, në përcjelljen e fundit të Zefit. Ajo që për shqiptarin ishte veçse një normë e pashkruar, që mëtonte të ishte rregulluese e gjakut, për të huajtë tingëllonte si një tragjedi eskiliane a shekspiriane. Por ky ishte zemreku i besës. Gjorgu ishte i mbrojtur nga besa 24-orëshe më mirë se çdo frengji kulle, apo kështjelle, shkruan autori. Ai e ndjek deri në fund ritualin, vete dhe në drekën e mortit, duke shkuar nëpër mend drekën e mortit të vet.
Protokolli kanunor përmbushet më përpikëmëri dita-ditës. Pas besës së vogël, Gjorgut i jepet besa e madhe. Tashmë ai “si lakuriqi i natës, do të lëvizte prore, nëpër terr, i trembur nga dielli, nga hëna e plotë dhe nga flakadanët”. Romani kësisoj është mbrujtur me palcë dokesore, ashtu si “Lule” e Fabian Barcatës, “Gjaku” i Ernest Koliqit, “Gjarpërinjtë e gjakut” i Adem Demaçit, apo “Kolomba” e Prosper Merimesë etj. Po aq “Prilli i thyer” është një roman psikologjik, me përjetimet e Gjorgut brenda vades së shkurtër të lirisë, por dhe të Dianës etj.
“Prilli i thyer” dhe gjakmarrja e Hamletit
Besian Vorpsi duke folur i Dianës për Gjorgun, befas i drejtohet asaj: “E ç’janë trazimet që përshkruan Shekspiri përpara mëdyshjeve të këtij Hamleti të malësive tona?” (“Prilli i thyer”, f. 194). Shqiptari i ngarkuar me barrën e gjakut në shpinë ishte një personazh i pazakontë dhe për vetë botën e maleve. Njihej nga të gjithë, pasi kudo që vente, në kishë apo në kuvend, ai mbante një xhurdi prej shajaku të zi mbi krye, si dhe i jepej kafja nën gju, si shenjë se ai nuk e kishte marrë gjakun. Kjo e fundit është një etnografi e kanunit dhe jo një sajesë letrare, ka ndodhur në Ndërfanë, siç ka përshkruar një rast Domenico Passi etj. “Hamletit, - vazhdoi Besiani i ndezur, - iu shfaq fantazma e të atit për ta nxitur të hakmerrej. Po a e merr dot me mend se ç’fantazmë e lemerishme del përpara malësorit, për ta shtyrë drejt gjakmarrjes?” Shkrimtari e ka fjalën për këmishën e përgjakur të viktimës, e cila nuk hiqej nga shtëpia e të vrarit pa u shpaguar gjaku i tij. “Famtazma e babait iu shfaq Hamletit dy-tri herë, në mesnatë, dhe vetëm për pak çaste, kurse këmisha që kërkon gjakun, në kullat tona rri aty me ditë e net, me muaj dhe stinë të tëra...”, aq sa gjaku në atë këmishë fillon e merr një ngjyrë të zverdhemët, po që se nuk merret haku i të vrarit. Hamletit i ishte shfaqur fantazma e të atit, kurse Gjorgut vetë figura e gjallë prej mishi e kocke e të atit, që i kishte kujtuar detyrën si një urdhër i prerë, se gjaku i të vëllait, Mëhillit, nuk duronte më pa u marrë. Kjo kishte qenë tepër solemne në atë kullë dhe Gjorgu nuk kishte asnjë mundësi të shmangej, ai do të vriste dhe po të mos donte të ishte vrasës. Ndryshe atij do t’i jepej kafja nën gju dhe xhurdinin e zi nuk do ta hiqte kurrë krejet. “Dhe të mendosh se Hamleti shtyhet në vrasje nga një shkak i rrokshëm, kurse makina që e vë në lëvizje Gjorgun është jashtë tij, madje disa herë jashtë kohës së tij”. Është e mjaftueshme dhe kjo qasje kadareane për të kuptuar natyrën e gjakmarrjes. Gjorgu udhëton drejt fundit. “Rrafshin e kishte kujtuar përherë të ngrirë. Por s’ishte ashtu. Rrafshi ishte plot lëvizje. Vinin nga anët e tij drejt qendrës dhe iknin nga qendra drejt anëve”. (f. 148). Por bota rreth tij sa vinte e tretej me shpejtësi, duke mbetur përballë vetëm ai dhe murana e atij tjetrit, shkruan autori, që, punë ditësh, e do të zëvendësohej nga murana e tij. Dhe dilema “të rrosh a të mos rrosh” kishte një rregullshmëri të thjeshtë: “Njerëzit që kishin gjak për të marrë, i punonin tokat, sepse radhën e vrasjes e kishin ata, ndaj s’i kërcënonte askush. Përkundrazi, njerëzit që kishin gjak për të dhënë, i linin tokat djerr, sepse duhej të mbylleshin në kullën e ngujimit. Dhe kjo vazhdonte deri në vrasjen e ardhshme. Atëherë gjithçka kthehej kryengulthi: fisi që gjer dje rendte pas gjakut, pasi e merrte atë, bashkë me emërtimin “gjakës” e humbte lirinë e ngujohej, kurse i ngujuari i djeshëm, i çliruar tashmë, kthehej në gjakës. Dhe prapë pritej një mort i ri që makina të kthehej mbrapsht”.
Kështu kishte vajtur filli i jetës dhe i vdekjes në Rrafsh, shpinë për shpinë. Çfarë mund të thoshte Hamleti pas kësaj?
Besian Vorpsi, shkrimtari i sagës kanunore veriore
Besian Vorpsi, bashkë me të shoqen, Dianën, kundron peizazhin e zymtë të Bjeshkëve të Nemuna, në një “pështjellim mjegullash të përjetshme”. Kur ishte nisur, shoqet i kishin thënë Dianës: “Ti do të shkosh nga bota e rëndomtë drejt e në botën e legjendave, midis eposit të mirëfilltë, që rrallë e gjen ende të gjallë mbi fytyrë të rruzullit tokësor”, ku ende haseshin “rapsodët, homerikët e fundit të botës”. Besiani e shpalos Kanunin përmes shtjellimit të imët që i bën Dianës, gjatë troshitjes së karrocës së tyre princërore nëpër Rrafsh, ku ata gjendën për “muajin e mjaltit”, si asnjë çift tjetër mbi fytyrë të dheut. Në ligjërimin e tij del fuqia e Kanunit, që është i shtrirë mbi gjithë Rrafshin, kudo e mbi gjithçfarë. Besiani: “Po i afrohemi zonës së hijes, atje ku rregullat e vdekjes sundojnë mbi ato të hijes”. Po ai: “Asgjëkundi në botë nuk ka një vend ku mund të takosh nëpër rrugë njerëz, që, ashtu si drurët e pyllit, të cilët shënohen për t’u prerë, të mbajnë mbi vete shenjën e vdekjes”. (f. 66.) Zona e hijës nga shkrimtari cilësohet si “mbretëria e vdekjes”. Tragjedia e Rrafshit është përthyer në “muranat në të dy anët e rrugës” për vrasje për prona, toka, kullota, mrize, ujëra etj., ku kishte qëlluar të ziheshin e grindeshin dy katunde për një kullotë.
Kadare, me përshkrimet, karakteret e personazheve, mjetet shprehëse, me gjithçka mjeshtërore të mbrujtur nga jehonat e Rrafshit, krijon kozmosin e gjakmarrjes, njerëz që ecin me qefin në kokë, murana, mbledhës të taksës së gjakut etj. Por një shkrimtar si ai nuk mund të mbetej në “kurthin” e gjakmarrjes. Përkundrazi ai e recepton estetikisht Kanunin si rrallëkush nga njohësit e tij të vendit dhe të huaj, Sh. Gjeçovi, Z. Valentini, M. Hasluck, V. Peinsipp, F. Illia, I. Elezi, K. Yamamoto etj. Për të Kanuni është “një nga kushtetutat më monumentale të lindura mbi fytyrë të rruzullit tokësor, dhe ne shqiptarët duhet të jemi krenarë që e pollëm atë”. Nuk është e rastit që Kadare çdo referencë ndaj Kanunit e bën në qasje me botën, çka tregon përmasën ku ai e vendos ligjin e vjetër dokesor. Sipas tij, Rrafshi është i vetmi truall në Europë, që, duke qenë pjesë e një shteti modern dhe jo e një tribuje primitive, i ka flakur ligjet, ngrehat juridike, policinë, gjyqet, krejt makinën shtetërore, për t’i zevendësuar me ligje të tjera, morale, të cilat janë kaq të plota sa i kanë detyruar zyrtaritë e huaja të pushtimit në shekuj dhe më pas administratën e vetë shtetit të pavarur shqiptar, t’i njohë ato dhe ta lënë Rrafshin, domethënë gati gjysmën e mbretërisë, jashtë mbikqyrjes së shtetit. (f. 69.) Përndryshe, “në gjithë mendësinë dhe veprimet e Rrafshit ka diçka shtetërore”. (f. 97.)
Fati i Shqipërisë së kohës së Mbretërisë sikur ishte mbledhur kruspull mbi atë Rrafsh, ku ende rendin e ruante dokja e vjetër. Nuk ka asgjë ekzotike, as kreshnikë e as orë e zana, por trishtim njerëzor, ku fjala ishte “si një stoli e lyer me helm”, siç thotë shkrimtari. Aty nuk kishte kacafytje për pushtet, por për ekzistëncë. Nesë udhët kudo në botë kishin numra, ato të Rrafshit kishin emra: Udha e Madhe, Udha e Flamurëve, Udha e Besës, Udha e Hijes, Udha e Kryqit, Udha e Keqe, etj.
Kulti i mikut në shtjellimin romanor
Ky roman i ka dhënë letërsisë së Kadaresë një pasaportë të posaçme në gjuhët e botës, pasi nëse lexuesit e huaj njohin Piramidën e Keopsit, asesi nuk kanë njohur piramidën e jashtëzakonshme të Kanunit shqiptar. Jo se nuk ka pasur Europa kodet e saj të së drejtës, porse kanuni ynë ka një zemrek të pashoq, besën dhe mikun. Besa ishte një përgamenë e shkruar në tokë, në qiell, plazmuar në benë e malësorit: “Pasha qiell e dhé”. Tragjedia e pandalshme për dy shekuj mes Berishajve dhe Kryeqyqëve kishte nisur për mik të premë në besë. Kjo as që mund të rroket, nëse nuk depërtohet në psikikën e malësorit dhe botën e tij unike, siç ka bërë me gjenialitet Kadare, i cili shkruan: “ndërsa shumë popuj i kanë ruajtur malet për hyjnitë, malësorët tanë, duke qenë se i kanë ato të vetmet troje banimi, kanë qenë të detyruar që ose t’i dëbojnë hyjnitë prej andej, ose t’i përshtasin sipas vetes, në mënyrë që të mund të jetojnë të përzier me ta... Kështu shpjegohet kjo botë gjysmë e rrezikshme, gjysmë fantastike në Rrafsh si në kohërat homerike. Dhe kështu shpjegohet krijimi i gjysmëhyjnive të tilla, siç është miku”. (f. 75). Prej këndej ka buruar një nga thëniet më autentike shqiptare: “Shtëpia e shqiptarit asht e Zotit dhe e Mikut”. Kadare preçizon: “Gjaku i të atit e i të birit mund të falej, i mikut kurrë”; “Skeptri i mikut çmohet këtu baraz me atë të një sovrani”. (f. 79); “Miku, besa dhe gjaku janë si nyjat e tragjedisë antike dhe të hysh në mekanizmin e tyre do të thotë të pranosh mundësinë e tragjedisë”. (f. 81).
Në një kontekst të tillë ka qenë e pathemeltë akuza e bërë, përmes ndonjë monografie në vitet ’60 të shekullit të kaluar, ndaj Kapidanit të Mirditës, kinse kishte patur gisht (në bashkëpunim me serbo-malazezët) në vrasjen e Dedë Gjo Lulit, në vjeshtën e vitit 1915 në Orosh, për më tepër Kapidani duke e pasur Dedën mik shtëpie, që ishte një shkallë më e lartë se e mikut të çfarëdoshëm. Me kanun mik ishte dhe një i panjohur që të mësynte shtëpinë për sillë a për të bujtë e gjer gjaksi. Ka ndodhur po në Orosh, në familjen Çoku (e ka dhe “Prilli i thyer” një episod të tillë), aty nga fillimet e shekullit XX, që vrasësi, që e kishte zënë gjaku, të hynte për të kërkuar besë, pa e ditur se ku, drejt e në shtëpinë e të sapovrarit prej tij, duke iu dhënë besa 24-orëshe! Një rast i ngjashëm tregohet dhe në Kuzhnen të së njëjtës krahinë. E këto nuk janë një trille letrare, por histori e maleve.
Kulla e Oroshit, si përmbaruese e Kanunit
Kulla e Oroshit zë një vend të posaçëm në roman. Ajo është një simbol i Rrafshit, por jo krejt ai, pasi Rrafshi, “për të cilin thoshin se ishte një nga më të mëdhenjtë e hijerëndët e Europës, shtrihej mbi krejt veriun e Shqipërisë, vazhdonte pastaj përtej kufijve, në viset shqiptare të Kosovës”. (f. 136). Oroshi ishte djepi, reza dhe shtylla e Kanunit do të thoshte Gjeçovi. “Kulla princore, prej shekujsh përgjonte syçelët që të mos shkelej Kanuni” (f. 51). “Sa qeveri kanë rënë dhe sa mbretëri janë fshirë nga faqja e dheut, kurse Oroku është në këmbë prej 400 vitesh”, i shpjegon Besiani të shoqes, duke i treguar fuqinë e veçantë të kreut të saj që herë thirret Princ e herë Kapidan. Për shkrimtarin kulla e Oroshit është e vetmja që qendron jashtë Kanunit në të gjithë Rrafshin. (f. 113). Kumti i saj ishte “gjaku shkon për gisht”, që do të thotë se kërkon gishtin e doracit që ka tërhequr këmbëzën e pushkës. Drejt saj është nisur Gjorgu, me shirtin e zi në mengën e xhaketës, për të shlyer “taksën e gjakut” (“paret e gjakut”) prej 500 groshësh. Në rrugëtim ai mediton mbi historinë e gjakmarrjes mes Berishajve dhe Kryeqyqve, që kishte nisur para 70 vitesh (në shekullin XIX), me 44 të vrarë deri atëbotë. E gjitha kishte ndodhur për një mik të prerë në “bukën” e Berishajve. Nuk mund të kishte një arsye më të pafajshme në botë për të renë në gjak e për t’u shuar dy burrat e fy familjeve-fise. Teksa kalonte shtigjeve e tërthoreve, bujtinave e kullave, të gjithë i shikonin atë shenjën dalluese në mengën e xhaktës dhe mjaftonte kaq për ta identifikuar dhe numëruar mbrapësht kohën që i kishte mbetur gjallë. Ai nuk ishte vrasës, nuk kishte patur ngasje për të vrarë dikë, por nuk mund të bënte ndryshe, ishte udhëri i gjakmarrjes që nuk mund të bëhej dysh. E kishte thirrur i ati dhe i kishte kujtuar detyrën, përmes “shenjës së gjakut”, që ishtë këmisha e përgjakur e të vëllait, në të cilën gjaku po “zverdhej”, çka do të thoshte se kafja do t’i jepej nën gju etj.
Lexuesi lëviz nëpër Rrafsh, duke u përfshirë brenda tij si brenda një eposi, mes personazhesh gjysmëmitikë si Binak Alia, që ndan gjyqet e Kanunit nëpër krahina, duke shmangur konfliktet gjakmarrëse për toka, troje, kullota, zabele, vija uji, kufij, apo Mark Ukaçjerra që mbledh “taksën e gjakut” në kullën e Oroshit. Ata ishin bardës tipologjikë të Kanunit, që kryenin detyra specifike. “Kanunari i madh Binak Alia”, siç thirret në Rrafsh, është tipi i gjykatësit kanunor ekselent, që nuk merrej dhe aq me mbushmandjen e palëve në konflikt, por e bën fakt të kryer ndarjen e kufijve, që askush nuk mund t’i luante më, ma sa eshtrat e vorrit. Kjo vinte nga zotësia e tij për të peshuar me drejtësi ngatërresat. Ai dëgjonte palët, pastaj vinte formula e besë, sa unike, aq e papërsëritshme: “Për këtë gur e dhé, me të cilat ngarkova veten, siç kam dëgjuar prej të parëve, këtu e këtu janë kufijë e hershëm të kullotës e këtu po i ngul edhe unë. Po rrejta, i mbajtsha në atë jetë gurë e baltë mbi shpirt”. (f. 100). Pas këtyre provave shpallej vendimi i tij i gjyqit, në hijen e maleve, duke qenë mishërim i drejtësisë kanunore në çeshtjet e pronësisë së tokës etj. Pleqnimet e tij shkonin gojë më gojë nëpër malësi. “Sytë e Binak Alisë iu duken Dianës si prej shtatoresh klasike”, shkruan autori. Kurse Mark Ukaçjerra është administratori i pareve të gjakut, që përdoreshin për të mbuluar shpenzimet e burrave të pajtimit që venin në terren nëpër krahina, me ditë e net, nën kryesinë e njërit prej kapidanëve. Ai merrej dhe me arkivin e kullës, bibliotekën, drynin e madh të të cilëve e mbante varur në qafë. Ka frikë se kryeqytetasit do të zbulonin misterin e asaj kulle, që ishte si një tabu ku nuk depërtonin dot vizitorët, të cilët zakonisht ekzaltoheshin para pushtetit sui generis të Kullës, sidomos të huajtë. Rojtari fanatik i “shtyllës së Kanunit” ishte shqetësuar, kur ajo grua kishte hyrë në odën e burrave. “Jo grua, por shtrigë kishte qenë ajo. E bukur si orët e bjeshkëve, por orë e keqe”. (f. 125.) Ndër gjetjet artistike të autorit është ajo që Markun “e kishte zënë gjaku”, ani pse pse ai nuk kishte vrarë njeri.
Diana në kullën e ngujimit, si thyerje e ashtit të Kanunit
Diana tronditet në Rrafsh, kur dëgjon ndodhi nga më monstruozet, si rastin e e mbajtjes peng të një gruaje nga tre vëllezër tre net, krim që shpaguhet me vrasjen e vëllait të ndërmjetëm. Njësoj “Rozafe” e përmbysur, ku nuk flijohet njëra nga tri nuset, por njëri nga tre vëllezërit. Nëse shkrimtari i ardhur nga Tirana e njeh këtë botë ende pa ardhur në Rrafsh, përmes shkrimeve të vjetra e rrëfimeve, gruaja e re e mëson prej tij dhe guxon të hyjë në kullën e ngujimit. Ky është dhe kulmi i romanit, befasia dhe sfida e tij. Diana kryen një “herezi” duke hyrë në atë kullë. Dhe kjo për meritë të autorit, që e ka shtyrë zhvillimin romanor hap pas hapi deri në pikën më të lartë të vlimit. Një grua në kullën e ngujimit, ku nuk hynte askush, përveç priftit. Gjithë ai rrugëtim mendueshëm i saj nëpër Rrafsh sikur e përgatit atë çast, ama vetëm në psikikën e autorit e asesi të lexuesit. Për më tepër ajo hyrje ishte një befasi dhe për vetë Besian Vorpsin: “Ç’mu desh ta sillja në këtë Rrafsh të mallkuar, tha ai me vete për të dhjetën herë. Vetëm një përkitje pati me Rrafshin dhe ai ia mori. Një grimë e preku mekanizmi i përbindshëm, dhe ajo grimë kohë kishte mjaftuar që t’ia mbante gruan, për t’ia bërë robinjë, në rastin më të mirë, zanë mali”. (f. 191).
Autori krijon një lidhje fluide mes saj dhe djalit në gjak. Ajo rikthehet furishëm me mendime te ai që quan “Princi im i zi”, teksa për të shoqin Gjorgu ishte “Hamleti i bjeshkëve”. Ka mbërritur dita e fundit e Gjorgut, shtatëmbëdhjetë prilli, kur muaj i bukur do të “thyhej” në dysh. Atij i janë lëbyrur sytë. E kishte kërkuar për tri javë karrocën e Dianës nëpër rrugët e Rrafshit Verior, paçka se ai nuk ia dinte as emrin asaj, ma sa kreshnikët i dinin emrat e orëve dhe zanave të malit. Për të ajo ishte “gruaja e bukur kryeqytetase”. Futja e Dianës në kullën e ngujimit e nxjerr atë nga soditja e Rrafshit, brishtësia fëmërore, e kthen në një personazh veprues. Ajo tashmë është përfshirë në teatrin e maleve. Drama e atyre maleve ishte bërë drama e saj. “Si flutura që mund të prekej nga një lokomotivë e zezë, ishte përkitur ajo me dramën e Rrafshit dhe kishte humbur”. (f. 191). Ajo sikur thotë se Kanuni nuk ishte aq i fortë sa dukej, edhe mund të shprishej nga një femër. E vërteta është se kishin qenë pikërisht gratë e maleve ato që kishin pasur pushtet mbi Kanunin herë pas here, në raste pajtimesh etj., paçka se kishin të drejta të kufizuara kanunisht. Shkrimtari nuk e fut Gjorgun në kullën e ngujimit, për të vazhduar rutina e jetës së tij aty brenda, por fati i tij këputet si në tragjeditë antike. Përkundrazi aty hyn Diana, edhe nga kurreshtja se mund të haste Gjorgun, por sidomos nga misteri i kullës. Është tek e fundit një grua që e “zhvirgjëron” mitin e asaj ngrehine.
*Lexuesit nuk mund t’i hiqen nga mendja shtjellat e pazakonta të Rrafshit, si ato retë e ngarkuara gjithnjë me stuhi e vetetima gati për t’u lëshuar mbi njëra-tjetrën rrufeshëm, por dhe plot detaje, si ecja e Gjorgut nëpër Rrugën e Besës, që është vetëm një copëz rrugë, një segment, ku ai vete me shpresën se do të kalojë në atë orë të fundit të tij karroca dhe mbi të siluetë e gruas së bukur. Ka qenë ajo që e ka shtyrë atë të dalë nëpër Rrafsh, ato dy javë lirie. Por karroca nuk duket askund, kështu që shpresat e tij shuhen. Përndryshe, është forca e dashurisë, në kërë rast platonike, që e mban njeriun në këmbë deri çastin e fundit. Një tjetër detaj është “kau i zi” që nuk po i shitej të zot, jo për gjë, por se ai (lihet të kuptohet) do të pritet për vërcallët/ mortin e Gjorgut. Ndërkohë që është e njohur prirja e Kadaresë për të lundruar në visarin gjuhësor verior, në gjalljen e fjalëve të vjetra apo fjalëkrijime, si: Kryeqyqët, thirravaji, hirnosje, kotni, përshenjëshin (drurët), bujtinar, besëshkelës, eracak, larginë, paqtuar, shurdhtazi, bishtuk, kryehershme, e kaltëryer, tejfund, siperane, gjithkahnajë, kryengulthi, vargor, vetmueshëm etj.
Ky roman madhor, që mund të shkruhej vetëm në Shqipëri dhe vetëm nga një penë fort e stërvitur dhe e guximshme si e Kadaresë, edhe pse ka leximin e vet universal, në një kontekst nuk ka pëfunduar as sot. Nëse ka rënë kulti i mikut dhe i besës, gjakmarrja, ndonëse në një terren atipik sa i përket Kanunit, vijon të shuajë aty-këtu jetë njerëzish, ku herë shtiejnë “Kryeqyqtë” e herë “Berishajt” e Rrafshit shqiptar kinse modern.
