Memorie.al publikon disa dokumente arkivore të nxjerra nga Arkivi Qëndror i Shtetit në Tiranë, (fondi i ish-Komitetit Qëndror të PPSH-së), të cilat i përkasin vitit 1989, ku ndodhet një korrespodencë e ministrit të Punëve të Jashtëme të asaj kohe, Reiz Malile, me vartësit e tij diplomatë dhe familjen e artistit virtuoz nga Peshkopia, violinistit, Arben Spahiu që ishte diplomuar në Konservatorin e Vjenës. Raporti i diplomatit Pertef Hasanmataj: “Gjatë qëndrimit në Budapest kur kanë dalë për të blerë diçka nëpër dyqane, Arben Spahiu është shkëputur dhe ka hyrë në një dyqan vetëm për të blerë partitura për violin. Kur shokët i kanë thënë, se nuk ka kohë se do na niset avioni, ai është përgjigjur; shkoni ju se po të vonohem do të marrë taksi për të kapur avionin e për t’u nisur për në Shqipëri”.
Familja Papavrami (Jolanda dhe Robert), e cila ne vitin 1986 vendosi dhe qëndroi në Francë ku studionte prej vitesh djali i tyre i vogël, Tedi, nuk do të ishte precedenti i vetëm kur nxënësit e studentët artistë shqiptarë që ishin me studime jashtë Shqipërisë, vendosnin të mos ktheheshin më në atdheun e tyre. Gjendje e vështirë ekonomike e familjeve që ata kishin lënë në vendlindjen e tyre, situata gjithnjë e në përkeqësim, si dhe perspektiva e zymtë që ata shihnin për të ardhmen e karrierës së tyre artistike e profesionale, u bë shkas apo i detyroi disa artistë të njohur që në vitet ’80-të studionin nëpër konservatorë e shkolla arti në vënde të ndryshme të Europës, apo që udhëtonin jashtë për aktivitete kulturore e artistike, të mos ktheheshin më në Shqipëri.
Pas Papavramëve, diku aty nga viti 1988, një tjetër artiste e njohur shqiptare, Elvira Liçaj Dones, e cila asokohe punonte në Kinostudjon “Shqipëria e Re”, dhe ndodhej jashtë pë arsye shërbimi, vendosi të mos kthehej më në Shqipëri. Një vit më vonë, më 1989-ën, një tjetër violinist shqiptar, Arben Fadil Spahiu, (që kishte studiuar prej vitesh në Austri ku dhe ishte diplomuar në Konservatorin e Vienës), po ashtu vendosi që të mos kthehej më në atdhe?!
Arbeni, apo “Voci”, (siç e thërrisnin ndonjëherë shokët e tij të klasës gjatë viteve të Liceut Artistik “Jordan Misja”, në Tiranë për shkak të dialektit të tij dibran), së bashku me Tedi Papavramin dhe Klodiana Skënderin, konsideroheshin si nxënësit më të talentuar që kishte nxjerrë “shkolla shqiptare e violinës” që nga krijimi i saj. Gjë e cila e detyroi shtetin shqiptar të asaj kohe, që t’i dërgonte ata për studime të mëtejshme jashtë shtetit (me bursa shtetërore), ku ata dhe qëndruan për vite me rradhë duke perfeksionuar më tej talentin e tyre.
Por nga këta të tre violinist virtuozë, vetëm Klodiana Skënderi i’u përmbajt “kontratës” dhe u kthye në Shqipëri pas studimeve, pasi Tedi Papavrami dhe Arben Spahiu, vendosën dhe qëndruan jashtë për të vazhduar më tej studimet, karrierën dhe jetën e tyre larg atdheut. Duke bërë kështu realitet ëndrrën e tyre për të punuar dhe kontribuar në orkestrat më në zë të metropoleve europiane, gjë e cila nuk do të kalonte lehtë për ta personalisht dhe për familjet që ata kishin lënë në Shqipëri, që do të përballeshin me lloj lloj problemesh me regjimin komunist në fuqi.
Ndërsa me historinë e ngjarjes së Tedi Papavramit dhe familjes së tij jemi njohur në kapitujt paraardhës të këtij libri, me ngjarjen e arratisjes së Arben Spahiut, i cili prej më shumë se dy dekadash punon si koncert-maestro në Opera-n e Mynihut, na njohin me detaje dhe hollësira këto dokumente arkivore që publikohen për herë të parë dhe të plota në faqet e këtij libri.
Letra e ministrit të Punëve të Jashtëme, Reiz Malile, për Komitetin Ekzekutiv të rrethit Peshkopisë
Tiranë, më 4 Dhjetor 1989
KRYETARIT TË KOMITETIT EKZEKUTIV TË K.P.
P E SH K O P I
(Shokut Ali Kaza)
Qytetari Fadil Spahiu më ka drejtuar një letër dhe më kërkon të mësojë për fatin e djalit të tij, Arben Spahiu, sepse nga Ministria e Arsimit dhe Komiteti i Kulturës dhe Arteve nuk i është dhënë përgjigje. Lutem që i mësipërmi të thërritet nga ana juaj ose ndonjë shok ose këdo që të caktoni ju, t’i thuhet se letrën M.P.J. e ka marrë dhe se kthimi i djalit të tij në Atdhe dhe pranë, familjes, është në dorën të vet djalit të tij.
Reiz Malile
Letra e babait të violinistit Arben Spahiu, për ministrin, Reiz Malile
SHOKU MINISTËR
Para së gjithash ju kërkoj ndjesë për shqetësimin që mund t’ju krijojë letra ime. Në pamundësi për t’ju takuar personalisht, jam i detyruar t’ju shkruaj për një problem me shumë rëndësi, që ka krijuar një gjëndje të padëshiruar në familjen time.
Unë që po ju shkruaj jam Fadil Spahiu, punëtor, anëtar i PPSH-së, me banim në Peshkopi, babai i Arben Spahiut, i cili, nën kujdesin e Partisë e të shtetit, për gjashtë vjet me rradhë studioi në Konservatorin e Vienës për violin. Siç mund të jeni në dijeni, djali im në fund të muajit Gusht, mbasi mbaroi pushimet u nis për Tiranë me qëllim që të fillonte punë atje ku kishte nevojë atdheu.
Më datë 1 Shtator 1989, njoftohemi se Arbeni, në bazë të dokumenteve të përpiluara nga Komiteti i Kulturës dhe i Arteve, u nis për në Vienë me qëllim që të merrte pjesë në një konkurs ndërkombëtar në Itali. Ne si prind me shumë emocione prisnim të mësonim rezultatin e këtij konkursi dhe në të njëjtën kohë kthimin e Arbenit, i cili gjithnjë mendonte dhe ishte optimist për të dhënë kontributin e tij në okestrën simfonike të shtetit, mbasi thoshte se në të gjitha mundësitë që orkestra jonë të konkurojë me orkestrat më të mira të Europës.
Por pas një muaji e gjysëm, krejt papritmas lindi enigma për Arbenin. Ministria e Arsimit na njofton përse Arbeni nuk paraqitej në detyrë. Ky njoftim na shqetësoi dhe na tronditi pa masë, nuk po kuptonim asgjë. Pyesnim njëri tjetrin; si ka mundësi që Arbenin e kërkojnë nga ne, kur dihej se nuk ishte kthyer akoma nga jashtë?
Shoku Ministër:
Si prind dhe si shtetas, jam shumë i shqetësuar për fatin e jetës së djalit tim. Jam interesuar në Ministrinë e Arsimit dhe në Komitetin e Kulturës dhe të Arteve. Më vjen shumë çudi mbasi të gjithë ngrenë supet dhe më thojn të mos mërzitem, të mos shqetësohem!
Si mund të fle i qetë kur asnjeri nuk më spiegon se ku ndodhet djali, çfarë i ka ndodhur dhe kur do kthehet? Jam i detyruar t’ju kujtoj se kemi 15 vjet që Arbenin e presim dhe e përcjellim me lot në sy, të malluar për të, mbasi është larguar nga shtëpia qysh në moshën 7 vjeç, është rritur larg nesh nëpër konvikte duke qenë nën kujdesin atnor të Partisë.
Për aq kohë sa rrinte me ne, periudhën e pushimeve verore, kemi bërë të gjitha përpjekjet për edukimin dhe me ndjenjën e dashurisë për Atdheun, Partinë, e Socializmin. Familjarisht dhe në veçanti Arbeni i jemi borxhli Partisë e shtetit për çfarë ka bërë e bën për ne. Duke mos qenë në gjëndje t’i jap përgjigje kësaj enigma, për jetën e djalit tim, mendova t’u drejtohem juve shoku ministër, duke qënë i bindur se vetëm ju i keni të gjitha mundësitë për ta kërkuar e gjetur atë.
Jam i bindur gjithashtu se kjo çështje nuk është vetëm shqetësim prindëror por edhe shqetësim shtetëror. Mbetem me shpresë dhe optimist se pyetjes sime se çfarë bëhet me fatin e jetën e djalit tim, do t’i ktheni përgjigje sa më shpejt.
Me respekte e konsideratë
Fadil Spahiu
Peshkopi më 11.11.1989
Kërkesa e Komitetit të Kulturës dhe Arteve për pasaportën e Arben Spahiut
REPUBLIKA POPULLORE SOCIALISTE E SHQIPËRISË
KOMITETI I KULTURËS DHE I ARTEVE
ZYRA E MARRËDHËNIEVE ME JASHTË
Kërkesë për pasaportë e viza
MINISTRISË SË PUNËVE TË BRËNDSHME
Degës së Vizave
MINISTRISË SË PUNËVE TË JASHTME
Degës Konsullore
TIRANË
Komiteti i Kulturës dhe Arteve në zbatim të shkresës së Këshillit të Ministrave Nr.2343/1 datë 26.08.1989, ka miratuar të shkojë në Itali, për të marrë pjesë në konkursin ndërkombëtar të violinës “Rodolfo Lipicer”, studenti ynë i violinës në Austri Arben Spahiu. Shpenzimet e qëndrimit në Gorizia të Italisë, ku do të zhvillohet konkursi, si dhe të udhëtimit Vjenë-Gorizia e kthim merr përsipër shkollën ku ka studiuar Arbeni, prandaj ai do të kalojë nëpërmjet Vjenës. Koha e qëndrimit jashtë shtetit të jetë deri 20 ditë. Lutemi të pajiset me pasaportë e vizat përkatëse.
KRYETARI
Alfred Uçi
Letra e diplomatit shqiptar, Hasanmataj, për Ministrinë e Jashtme
I n f o r m a c i o n
Me vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 2343/1 datë 26.08.1989, dhe me shkresën e Komitetit të Kulturës dhe të Arteve Nr. 2634 datë 28.8.1989, është miratuar që violinist Arben Spahiu të marrë pjesë në konkursin ndërkombëtar të violinës “Rodolfo Lipicer” në Gorizia të Italisë.
Për t’u përgatitur nga profesori i tij në Vienë, Arbeni fillimisht do shkonte në Austri dhe prej andej në Itali. Me që nuk u bë e mundur për t’ë siguruar vizën italiane në Shqipëri për arsye kohe, u ra dakord me ambasadën tonë në Vienë që të bëheshin përpjekje atje për t’a siguruar atë.
Kështu më datën 1 Shtator 1989, me avionin hungarez “MALEV” Arben Spahiu u nis për në Vienë. Më datën 7.9.1989, shoku Ëngjëll Kolaneci, njofton se me gjithë përpjekjet e ndërhyrjet e Ambasadës sonë pranë Konsullatës italiane në Vienë, për të marrë vizë për Arbenin për në Itali, ajo nuk u sigurua.
Në këto kushte po këto ditë, Arben Spahiu së bashku me shokët Dritan Hysi (mjek) Alfred Papuçiu dhe Fatos Reka (që përcillnin fëmijët e tyre në Budapest), u nisën me mikrobuzin e ambasadës sonë në Vienë për në Budapest, me shofer Petrit Pashollin. Ky grup kur erdhi në Budapest në ambasadën tone, gjeti edhe shokë të tjerë që prisnin të niseshin për Shqipëri me avion, si Pirro Andonin, Stefanaq Pollon, Androkli Kostallarin etj.
Mbasi u qëndruan rreth një orë në ambasadën tonë në Budapest, të gjithë shokët me përjashtim të Arben Spahiut, u nisën për në aeroportin e Budapestit për të ardhur në Shqipëri, të shoqëruar nga shokët Çlirim Muzha dhe Adem Haxhi. Po këtë ditë u nis për Shqipëri edhe punonjësi i ambasadës sonë në Budapest, Nasho Gjikopulli.
Nga të thënat e shokut Dritan Hysi, del se gjatë udhëtimit me mikrobuz nga Viena në Budapest, është ndaluar disa herë si në Gjerë etj, dhe ka rënë në sy veçimi i Arben Spahiut nga shokët e tjerë bashkëudhëtar, me pretekstin për të blerë disa partitura për violinë.
Ndërsa gjatë qëndrimit në Budapest, kur kanë dalë për të blerë diçka nëpër dyqane, Arben Spahiu është shkëputur dhe ka hyrë në një dyqan vetëm për të blerë partitura për violin. Kur shokët i kanë thënë se nuk ka kohë se do na niset avioni, ai është përgjigjur; shkoni ju, se po të vonohem do të marrë taksi për të kapur avionin e për t’u nisur për në Shqipëri.
Pertef Hasanmataj
Tiranë, më 26.10.1989
Ky shkrim është marrë nga libri “Shkrimtarët dhe artistët nën diktatin komunist”, i gazetarit Dashnor Kaloçi, që pritet të dalë së shpejti.
