Poeti edhe shkrimtari Moikom Zeqo rikthehet tek lexuesi me librin me poezi të viteve 1989-’99, “Golgotë fluturash”. Janë poezi të rëndësishme në krijimtarinë e tij, jo vetëm se në ato vite mendimet edhe reflektimet e tij janë koncentruar, por edhe sepse, bashkë me personalitetin e tij si njeri është krijuar një stil unik në letrat shqipe, si shkrimtar dhe poet, që priret drejt një lakonizmi të madh edhe të gërshetuar me një metaforizëm universal.
Profesor riktheheni tek lexuesi pas botimit të librit “Përjetësi me qira” me “Golgotë fluturash”. Janë poezi të viteve 1989-’99, por a mund të na thoni, përse “Golgotë fluturash”?
Ky libër është një vazhdim i “Përjetësi me qira”. Ishin poezi të ruajtura në blloqet mia, kryesisht në studimet për arkeologjinë, sinopse, sepse për një periudhë të gjatë unë nuk botova më poezi. Vendosa që t’i botoj, jo vetëm se bëjnë një plotësim kronologjik por sepse, i plotësoj deri në vitin 1989, që përbëjnë edhe moshën më vitale të njeriut për mendimin tim. Mosha 40-50 vjeç është mosha ku të gjitha mendimet dhe reflektimet mund të arrish t’i koncentrosh. Në atë që quhet krijimtaria ime, ky libër i botuar nga “Ëestprint” është ndoshta libri më i rëndësishëm, sepse ka një stil, që nëse mund ta quaja ‘shpikja ime’ është edhe vetë personaliteti i njeriut, që lidhet me tendencën për një lakonizëm të madh, të gërshetuar me një tendencë edhe me një metaforizim universal.
Ka qenë e vështirë, që të hyje drejt këtij stili apo metaforizimi universal përpara se të binte diktatura?
Këtë stil unë e kam pasur që në moshën 20 vjeç, në vitet ‘60. Pastaj poezitë u kritikuan nga Plenumi i Katërt dhe nuk botova më. Por në këtë periudhë kisha botuar dy libra, në Kosovë nga Rrahman Dedaj ishte botuar një libër me titullin “Brenda vetes”. Është i njëjti stil dhe e njëjta vazhdë. Për shembull, në blloqet e mia të shënimeve dy vargje, të shkruara në vitin 1974. “Shoh në xhepin e Hënës një qytet futurist”, në kuptimin metaforik këto janë vargje të çuditshme, ku imagjinata kalon logjikën normale. Këto shpjegojnë në një farë mënyre, se përse unë shkrova pas vitit 1989, pas rënies së një dogme shumë të rëndë që ka pas Shqipëria me veprat, që është dogma të realizmit socialist, që i dëmtoi edhe shkrimtarët me talent të madh. Ai sistem nuk arriti dot tek përsiatjet e brendshme të njeriut, por arritur që të bëjë një epikë politike, pak a shumë një ilustrim historik “Shqipëria e vogël, kundër superfuqive”, “Ne jemi fitimtarë”, “Liria e revolucionit, të cilat janë retorike më shumë sesa reale. Poezia që shkrova unë kishte synime të thella estetike, duke menduar se nuk ka fushë më të rreptë edhe te papranueshme, qoftë edhe e miqve, që mund të lavdërojnë ose të shajnë, sesa estetika. Fushat e tjera janë klienteliste, që nuk kanë të bëjnë me qëllimin e vërtetë të estetikës. Prandaj synimi im është estetika. Në këtë libër ka një unitet stilistikor, që bazohet drejt një parimi që është befasia. Në tekst elementi befasues e bën më të ndjeshëm natyrën e atij që lexon edhe më integrues, në kuptimin që i lëviz imagjinatën. Edhe befasia nuk është gjë tjetër, veçse zemëraku më misterioz që ka imagjinata.
Për të ecur në këtë shteg, çfarë ju ka ndihmuar?
Nuk besoj tek elementët që shkrimtarin e bën epoka, kolegët, njohja, shoqëria, ky më duket një mendim pak vulgar, pasi talenti i njeriut nuk shpjegohet thjesht me element shoqëror.
Në periudhën elizabatiane, Shekspiri ishte një njeri i varfër me titullin “Aktor i mbretit”, por kishte talentin më të madh sesa gjithë epoka. Nëse sot pas disa shekujsh themi se shoqëria është pak më e përparuar, atëherë rrjedhimisht që mund të mendosh se mund të lindin shkrimtarë më të mëdhenj sesa Shekspiri, por nuk mund të ndodh. Kjo ka ndodhur edhe me De Radën, Mjedën apo Migjenin.
Disa nga vargjet që më ngacmojnë tek poezia “Golgotë fluturash”, janë “Jeta është një endacakëri, mes tempujve të braktisur edhe simboleve të rinj, që na shpërdorojnë pa vetëdije, pafundësisht”...
Kështu është e vërteta! Jeta është edhe një lloj ecje papushim, kjo është edhe në aspektin fizik, sepse ne jetojmë pikërisht sepse ecëm. Madje edhe lëvizjet tona janë edhe matematikisht të përcaktuara. Ne mund të jemi në një epokë edhe mund të jemi klandestinë, flas për shkrimtarët.
Më tej ngrini pyetjen në poezitë tuaja, “Përse vargjet e mi i kam gjetur në librat e poetëve, që ende nuk kanë lindur”...
Shpesh forma që mund të gjendet tek një poet mund të reflektohet tek poetë që nuk kanë lindur akoma. Për shembull, Migjeni ka një figurë, “Në majën e gjuhës së kozmosit, dheu, toka është i hidhur”. Shihni sesa e guzimshme është metafora. Duket sikur ky figuracion kozmik i takonte më shumë një epoke tjetër, ose poetëve të cilët do të kishin krijuar një neofuturizëm. Apo Homeri që është poeti i madh edhe më i vjetër që ne njohim, pas atyre të Lindjes, ka një varg që duket si modern, “Anije të shpejta si mendime”, një varg që duket i shekullit XXI dhe i tejkalon kohërat.
Që në titujt e poezive tuaj, gjejmë jo vetëm elementë filozofikë, por edhe biblikë...
Letërsia shqipe është pjesë e letërsisë evropiane. Ajo ka lindur, duke pasur parasysh disa struktura metaforike biblike. Gjon Buzuku që në vitin 1555 i formalizoi këto mënyra, lokucione dhe ai është mjeshtër i madh i tyre. Kritikët e mëdhenj amerikanë, Harold Bloom dhe George Steiner, mendojnë se gjithë struktura europiane është ndikuar shumë nga struktura biblike, kur bibla u kthye në anglisht që quhet varianti i “Mbretit Xhejmës”. Për shembull, edhe pjesë e madhe e filmave të hollivudit ka atë që quhet struktura apokaliptike, që bota është e keqe, por do të bëhet më e mirë. Edhe shkrimtarët konstruktiv e kanë këtë, janë të pakënaqur me një realitet, por mundohet që të konstruktojnë një shpresë, që është thelbi i humanitetit. Në momentin që humbet humaniteti humbet edhe thelbi i shpresës.
“Poeti mund të rilind që nga vdekja, më shumë se 100 herë, vet Krishtit do të vijë më në fund, si plaku i fshehtë i mijëvjeçarit të ri” shkruani në një poezi të vitit 1999...
E kam ç’mitizuar nga koncepti fetar. Unë vet nuk jam fetar. Kam një citim të pafund ngulmues, të qëllimshëm, të shumë elementëve të feve të mëdha të njerëzimit edhe të qytetërimit, pasi kështu është vet qytetërimi i sinkretizuar, tërë kultura e njerëzimit është sinkretike...
Poezitë në këtë libër shtrihen në periudhën 1989-‘99, por cilat janë ato tema që ju kanë shqetësuar më shumë asokohe dhe a kanë ndryshuar ato me kalimin e viteve?
Përgjithësisht temat e mia kanë qenë ekzistenciale, jo epike apo me elementë të tjerë, që lidhen me madhështinë, kundërvëniet, pastaj është një zhbirilim i brendshëm, sikundër r të shikosh në kaledeskop shpirtrat njerëzor. Më tepër ka qenë një përsiatje shpirtërore sesa realiteti. Përgjithësisht realiteti është vulgar edhe banalizohet. Në këtë periudhë ka qenë periudha që unë kam qenë ministër Kulture, anëtar Parlamenti, por edhe kam pas mundësinë që të bëj disa studime pasuniversitare në Romë, Athinë edhe në Uashington. E shikoj se gjatë kësaj periudhe ne kemi shkuar, si shoqëri drejt një degradimi edhe kjo shpjegon përse është bërë kaq masiv banaliteti i gjuhës, përse politikanët tanë përdorin fjalë banale. Nuk është e rastësishme,është substanca e tyre, në këtë banalitet që është një lloj leprozė e gjuhës, ku një gjuhë kulture shtjellohet si një element instrumental për koncepte banale, shumë banale. Me nocione vulgare edhe seksuale, me sharje që njerëzit e qytetëruar nuk duhet t’i përdorin, atëherë tregon se gjuha është në një alarm të madh për shoqërinë, sepse i injekton edhe ndikon edhe tek njerëzit vizionar.
Ndikon në këtë situatë edhe fakti, që sot nuk ka intelektualë apo njerëz të letrave në parlamentin shqiptar?
Padyshim, ndryshe nga parlament i vitit 1992-1996 ku kishte shkrimtarë apo autorë librash, sot ka njerëz anonim. Forma më krenare, sepse duket si e pashpresë ndonjëherë, por që ka shpresë është gjuha poetikë. Gjuha poetike është një mënyrë për ta shpëtuar gjuhën nga banaliteti, nga ajo që quhet kitch.
Por sipas sondazheve bibliotekën e Kuvendit e frekuentojnë sistematikisht vetëm dy deputetë, edhe ata për të lexuar gazetat edhe jo për të lexuar librat?
Fakti që ne përfaqësohemi nga njerëz të këtij niveli shpjegon se përse ne kemi një klasë politike mediokre edhe injorante. Vetëm një klasë politike injorante që nuk ka kulturë të vërtetë humaniste mund të priret për të bërë vepra kitch. Vepra kitch ka shumë. Unë luftova duke e argumentuar në intervista në medie të ndryshme, që mos të bëhej Veliera, që është një vepër kitch. Tërë veprat që konceptohen nga politikanët e sotëm, që për mendimin tim duhet ndaluar me ligj, që të merren me arkitekturën edhe urbanistikën, sepse titujt që kanë ata, kryetar partie apo kryeministër etj., etj., janë mandate dhe nuk mund të jenë të përjetshme. Ata nuk duhet të ndikojnë në gjëra që janë ekskluzivisht të arkitektëve, të urbanistëve, të artistëve. Mirëpo ne e kemi këtë banalitet, sepse niveli kulturor i atyre që na sundojnë, fjala sundim është shumë e saktë, por është edhe e lehtë, sepse është më tepër sesa sundim, është manipulim, është tjetërsim. Niveli i këtyre njerëzve tregon sesa të prapambetur jemi ne, edhe sesa pak përpjekje kemi bërë këto 30 vjet për t’u iluminuar edhe për t’u qytetëruar, edhe një nga arsyet është edhe vdekja e bardhë e poezisë.
