Sot, në fokus të bisedës sonë do të kemi një nga kapitujt më të rëndësishëm të historisë industriale të Shqipërisë, Minierën dhe Fabrikën e Hekurit dhe Nikelit në Gur të Kuq të Pogradecit, vend që dikur ishte zemra e prodhimit metalurgjik në Shqipërinë e harruar moniste. Historia e krijimit dhe e shkatërrimit të një prej Minierave dhe Fabrikave më të famshme në Shqipëri në Gur të Kuq të Pogradecit e cila prodhonte tonelata të shumta hekur dhe nikeli. Cikli i emisioneve Amarcord shfaqet çdo të diel, ora 21:00 në Report Tv. Eljan Tanini bisedoi me:
Bashkim Dyrmishin
Inxhinier Miniere dhe Ish Zv.Ministër
Mitat Pilincin
Ish përgjegjës i Ofiçinës Mekanike në Gur të Kuq
Budjon Xhelo
Ish gazetar, Reporter i RTSH
Eljan Tanini: Zoti Dyrmishi, si filloi gjithë historia e krijimit të minierës në Gur të Kuq? Çfarë ishte rëndësia e saj për ekonominë shqiptare në atë periudhë?
Bashkim Dyrmishi: Historia e minierës në Gur të Kuq është histori suksesi dhe sfidash. Gur i Kuq kishte depozita të mëdha hekuri dhe nikeli, elemente tepër të rëndësishme për ekonominë, veçanërisht për prodhimin metalurgjik dhe industrinë e rëndë. Miniera dhe fabrika u bënë një nga shtyllat e ekonomisë lokale, duke punësuar mijëra njerëz dhe duke prodhuar tonelata metalesh që shkonin edhe për eksport. Miniera e Gurit të Kuq, një prej komplekseve më të mëdha të nxjerrjes së xeherorit të hekurnikelit në Shqipëri, nisi aktivitetin e saj industrial në vitin 1976 dhe shumë shpejt u kthye në një ndër shtyllat e rëndësishme të ekonomisë së vendit.
E pozicionuar në një nga fushat më të pasura xeherore në afërsi të Pogradecit, kjo minierë shtrihet mbi një vendburim të pasur, me rezerva të mëdha të hekurnikelit, ku trupi mineralor arrin trashësi të konsiderueshme, shpesh mbi 10 metra. Shfrytëzimi i kësaj pasurie natyrore realizohet nëpërmjet metodës nëntokësore, duke kombinuar teknologji të kohës me një shkallë të lartë mekanizimi dhe organizim të avancuar teknik. Edhe kinezët e fundit që ikën nga këtu i kam përcjellur unë pasi dogjën një sasi të madhe letrash dhe dokumentash.
Eljan Tanini: Zoti Pilinci, ju keni qenë përgjegjës i Ofiçinës Mekanike në këtë fabrikë. Si ishte jeta e punëtorëve dhe si funksiononte kjo makineri gjigante?
Mitat Pilinci: Jeta në Gur të Kuq ishte e lidhur ngushtë me minierën. Shumë familje vareshin nga puna në fabrikë dhe minierë. Makineritë ishin të mëdha dhe komplekse, ne kujdeseshim për mirëmbajtjen dhe riparimet e tyre. Nuk ishte punë e lehtë, por njerëzit ishin të përkushtuar dhe të bashkuar. Ishte një komunitet i vogël i industrisë, por me shpirt të madh. Fabrika punonte 24 orë në ditë për të mbuluar kërkesën në rritje për hekur dhe nikel.
Punimet ishin të strukturuara në galeri horizontale dhe puse vertikale zbritëse, nga të cilat xeherori transportohej në sipërfaqe nëpërmjet një traversbanku qendror, i vendosur pranë ndërtesave të tjera industriale që përbëjnë kompleksin e minierës. Procesi i shfrytëzimit mbështetej në sistemin me shembje të plotë të trupit xeheror dhe përdor hinkat e veçanta të vjeljes së mineralit në dysheme.
Teknologjia që zbatohej përfshinte shpime të thella nëntokësore dhe plasje masive për rrëzimin e xeherorit, ndërsa ngarkimi dhe transporti realizohen nëpërmjet një game të gjerë makinash ngarkuese dhe bartëse të specializuara.
Eljan Tanini: Zoti Xhelo, ju si gazetar keni ndjekur dhe dokumentuar shumë nga zhvillimet në këtë zonë. Si e perceptoni ju këtë histori dhe çfarë ndodhi që çoi në shkatërrimin e saj?
Budjon Xhelo: Guri i Kuq është një shembull tipik i atyre fabrikave të mëdha të periudhës së diktaturës që pas rënies së regjimit nuk arritën të përshtateshin me ekonominë e tregut dhe globalizmin. Shkatërrimi erdhi gradualisht për shkak të mungesës së investimeve, menaxhimit të dobët, dhe neglizhencës së qeverive të pas 1990-ës. Fabrika u braktis, makineritë u shkërmoqën dhe punëtorët mbetën pa punë. Ishte një humbje e madhe ekonomike dhe sociale për gjithë rajonin.
Tjetër veçori e rëndësishme e kësaj miniere ka qenë edhe fabrika e pasurimit mekanik të xeherorit, e para e këtij lloji në Shqipëri. Ajo shërbeu si filtër industrial për përpunimin e xeherorit të papërpunuar, duke e kthyer atë në material të gatshëm për përdorim në industrinë e rëndë.
Që nga vënia në funksion, miniera e Gurit të Kuq është dalluar për rritje të qëndrueshme të prodhimit. Brenda një dekade, nga fundi i pesëvjeçarit të gjashtë deri në fundin e të shtatit, prodhimi është rritur me rreth 2.5 herë, dëshmi e qartë e fuqisë dhe efikasitetit të këtij kolosi industrial.
Eljan Tanini: Zoti Dyrmishi, a mund të na thoni se cilat ishin sfidat kryesore që miniera dhe fabrika hasën gjatë ekzistencës së saj?
Bashkim Dyrmishi: Sfidë kryesore ishte teknologjia e vjetër dhe mungesa e investimeve në modernizim. Përveç kësaj, kushtet e punës ishin të vështira, dhe me kalimin e viteve u ndërlikua edhe aspekti i menaxhimit dhe planifikimit megjithëse ne punonim me makineri të reja enkas për atë vend. Në fund të viteve 80-të dhe më tej, me ndryshimet politike, shumë nga strukturat mbështetëse u shembën. Kjo pati ndikim të drejtpërdrejtë në kapacitetin dhe jetëgjatësinë e impiantit. Miniera e Gurit të Kuq përmban një nga trupat më të mëdhenj mineralorë të hekurnikelit në vend, me rezerva të konsiderueshme që llogariteshin në qindra mijëra tonelata xeheror të pasur me përmbajtje të lartë nikelit dhe hekurit.
Ndërtimi i minierës dhe fabrikës u krye në një kohë rekord për standardet e kohës. Brenda pak vitesh u ngrit një kompleks i tërë industrial me puse, galeri, traversbank, si dhe një fabrikë për pasurimin e xeherorit, e para e këtij lloji në Shqipëri.
Eljan Tanini: Zoti Pilinci, a ka ndonjë moment apo episod nga koha kur punonit aty që ju ka mbetur veçanërisht në mendje?
Mitat Pilinci: Po, shumë momente. Por ajo që më ka mbetur më shumë në mendje është koha kur makina më e madhe e fabrikës u prish papritmas dhe ne, të gjithë në ekip, punuam pa pushim për ta riparuar brenda disa ditëve për të mos ndalur prodhimin. Ishte një shenjë e përkushtimit dhe bashkëpunimit të njerëzve atje. Miniera punësonte mbi 1,000 persona në kulmin e saj, duke përfshirë minatorë, inxhinierë, mekanikë, elektrikë dhe specialistë të pasurimit. U krijua një komunitet i tërë i varur ekonomikisht nga miniera, me infrastrukturë shoqërore të dedikuar (shkolla, qendra mjekësore, kopshte, Fabrika e pasurimit ishte një ndërmarrje moderne për kohën, ku mineralet ndaheshin dhe pasuroheshin përmes proceseve mekanike dhe fiziko-kimike, duke arritur përqindje të larta të përqendrimit të nikelit dhe hekurit.
Eljan Tanini: Zoti Xhelo, si është sot situata në zonën e Gur të Kuq dhe çfarë shpresash apo sfidash ka për të ardhmen?
Budjon Xhelo: Sot, Gur i Kuq është një zonë me shumë sfida socio-ekonomike. Pa fabrikën aktive, shumë familje kanë ikur për të kërkuar punë në qytete të tjera apo jashtë vendit. Megjithatë, ka një interes në rritje për të ruajtur kujtesën dhe historinë e këtij vendi. Ka edhe iniciativa për të rifilluar aktivitetet minerare me teknologji moderne, por kjo kërkon investime të mëdha dhe një vizion të qartë shtetëror. Mbaj mend se xeherori i nxjerrë në Gur të Kuq transportohej me tren drejt Kombinatit Metalurgjik “Çeliku i Partisë” në Elbasan, ku përpunohej më tej për prodhimin e çelikut shqiptar, hallkë kyçe në zinxhirin industrial të viteve ‘80.
Miniera kishte një rrjet të gjerë galeriesh dhe pusash vertikale që në disa pika zbrisnin mbi 300 metra thellësi. Galeritë lidheshin me njëra-tjetrën si labirint, dhe për minatorët ishte si të punonin në një “qytet të nëndheshëm”.
Komente
