Një arkivë e dokumentuar në një marrëdhënie humanizmi të ndërtuar në shekuj, mes dy popujve, me dokumente të ndryshme të shkruara dhe të pashkruara që datojnë prej antikitet me praninë e Sinagogës së parë në Sarandë në shek.VI-të Mbas.Krishtit, kur kanë filluar të hidhen dhe rrënjët e para të marrëdhënieve të shqiptarëve me komunitetin hebraik, për të ardhur deri në periudhën e Perandorisë Osmane, në Mesjetë.
Në kronologjinë e ngjarjeve historike një etape tjetër jo më pak e rëndësishme e ndërtimit të kontakteve dhe marrëdhënieve më komunitetin hebraik është ajo e shekullit të XX-të. Në periudhën e Pavarësisë së shtetit shqiptar dhe më tej në vitet ‘20 të periudhës së Mbretit Zog prania e popullit hebre fillon të konsolidohet në viset shqiptare, për të kulmuar në vitet ‘40 ku Shqipëria ashtu si shumë vende të Europës Juglindore u shndërrua në një oaz shprese për hebrenjtë, të cilët u strehuan nga familjet shqiptare gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Historiani Ardian Muhaj dhe arkivisti Sokol Çunga sjellin fakte dhe dëshmi se si kur e gjithë bota heshti, shqiptarët rrezikuan veten për të mos dorëzuar asnjë hebre.
