“Kombinati i Tekstileve ‘Stalin’ nuk ishte thjesht një fabrikë. Ishte simbol i një kohe kur industrializimi u kthye në flamur të propagandës komuniste. I ndërtuar mes viteve 1949-1951, si dhuratë nga Bashkimi Sovjetik, Kombinati ishte një nga projektet më ambicioze të kohës së Enver Hoxhës. Ai u ngrit në jugperëndim të Tiranës, në një zonë që më parë ishte fushë e paprekur por edhe kënetë, e ku brenda pak vitesh u shndërrua në një kompleks të plotë industrial dhe banimi.”
“Nën drejtimin e inxhinierëve sovjetikë dhe me ndihmën e teknikëve të rinj shqiptarë, “Kombinati i Tekstileve Stalin” arriti të punësojë deri në 8 mijë punëtorë në kulmin e tij. Prodhonte stof për ushtrinë, për popullin, për eksport e shumë e shumë të tjera… Ishte ‘qytet i brendshëm’ me punishte, depo, mensa, kopshte, qendra shëndetësore, e madje edhe kinema. Emri “Stalin” nuk ishte i rastësishëm. Ishte koha kur çdo gjë e kishte një peshë ideologjike. Më pas, pas prishjes me Bashkimin Sovjetik në vitet 60, emri u zhduk ngadalë nga fletoret dhe tabelat, por jo nga kujtesa.
Flasin në Amarcord: Ish hidrostaldatori Bajram Ibraj, Banor i Kombinatit sot Kujtim Serani, Arkitekti Eled Fagu.
Emisioni Amarcord shfaqet çdo të diel, ora 21:00 në Report Tv.
“Në zemrën e Tiranës së industrializuar, mes aromës së pambukut dhe zhurmës së motorëve të tekstileve, lindi një lagje , një jetë, një epokë. Kombinati i Tekstileve 'Stalin'. Nuk ishte fabrikë. Ishte ideologji. Ishte punë. Ishte rini. Ishte shtëpi.”
Kujtim Serani, 72 vjeç, banor i lagjes Kombinat që prej viteve 50-të, tha:
-Unë kam lindur këtu, dhe me thënë të drejtën... Kombinati ka qenë si një familje e madhe. Kur binte sirena në mëngjes, e dëgjonte gjithë lagjja. Nuk kishte përjashtim, të gjithë në këmbë. Im atë ishte ushtarak i lartë, erdhi këtu për punë, mamaja dhe motrat kanë punuar në prodhim! Unë kam pas thënë shpesh here kur më pyesnin se ku e kam shtëpinë? U thosha e kam atje ku bën me dorë Stalini. Kombinati kishte një sistem pune të garantuar, puna ishte punë pa pushim! Kemi jetuar mire këtu, llogarit sa edhe shtëpinë e kishim me kaldajë dhe me ujë të ngrohtë sepse e gjitha ishte e lidhur me sistemin bazë.
Kombinati kishte gjithçka: repartet e prodhimit, banesa për punëtorët, kopshte, çerdhe, mensa, ambulanca, stadium i vogël, madje edhe kinema. Nuk kishte nevojë të shkoje në qendër të Tiranës, jeta zhvillohej aty.
Veç furnizimit të tregut vendas, prodhimet tekstile shqiptare nga Kombinati shkonin në Kinë, Kubë, Rumaninë, madje edhe në disa vende të Lindjes së Mesme. Shqipëria eksportonte këmisha, kostume, stof dhe çarçafë nga ky kompleks.
Pas vitit 1991, me kalimin në ekonomi tregu, Kombinati filloi të shpërbëhej me shpejtësi. Repartet u privatizuan ose u shkatërruan. Makineritë u shitën për skrap ose u vodhën. Një pjesë e zonës u kthye në treg informal, më pas në rezidenca dhe qendra tregtare. Viti 2004 i dha rrënimi e forte.
Edhe pse shumë pak nga godina origjinale kanë mbetur në këmbë, për shumë banorë të Tiranës, sidomos të brezit të mesëm e të tretë, ai përfaqëson një jetë të disiplinuar, me punë, por edhe me ndjenjë sigurie dhe komuniteti.
Bajram Ibraj, 70 e ca vjeç, ish-hidrosaldator në Kombinat u shpreh me nostalgji për punën e tij me të cilën ka mbajtuar familjen dhe 4 fëmijët:
-Unë kam nisur punë këtu 12 vjeç! U çoja ujë punëtorëve, më pas jam bërë saldator dhe hidrosaldator. Mora direkt kategorinë e 7 pasi bëra një punë me vlerë me urdhër të Mehmet Shehut. E gjithë fabrika jetonte falë ujit e avullit që sillnin kazanët... dhe kush i mirëmbante? Ne! Hidrosaldatorët. Nuk kishte ditë pa tym. Tym nga puna, jo nga dembelizmi. Nuk binte dot zjarr, dhe nëse binte zjarr zjarrëfikësja shkonte direkt atje ku ishte problem përmes një sistemi të thjeshtë elektrik. Një përqindje shumë e lartë e punonjësve ishin gra. Ato ishin shtylla e prodhimit tekstil, duke punuar me turne, shpesh në kushte të vështira, por me përkushtim. Për shumë prej tyre, Kombinati ishte vendi i parë i punës dhe shkolla e disiplinës.
Nëse një punëtor vonohej ose mungonte pa arsye, nuk merrej vetëm masa financiare. Mund të dilte edhe në mbledhje të kolektivit, ku “vetëkritika” dhe “kritika kolektive” ishin pjesë e kulturës së punës socialiste. Njerëzit viheshin në rresht, si në një skenë teatri politik.
Shumë ish-punëtorë kujtojnë zhurmën karakteristike të makinave tekstile — një miks tingujsh që dëgjohej edhe jashtë godinës. Kjo zhurmë ishte për ta si orë biologjike: kur pushonte, dihej që kishte ndodhur diçka.
Arkitekti Eled Fagu ka kontribuar ndjeshëm në studimin dhe analizën e Kombinatit të Tekstileve “Stalin” në Tiranë, një nga projektet më të rëndësishme të periudhës socialiste në Shqipëri. Në punimin e tij të doktoratës, titulluar “Qyteti Socialist në Shqipëri – Kombinati i Tekstileve Tiranë”, Fagu shqyrton ndikimin e këtij kompleksi industrial dhe urbanistik në zhvillimin e qytetit dhe shoqërisë shqiptare të asaj kohe. Sipas Fagut:
-Kombinati i Tekstileve ka qenë një projekt i madh industrial që synonte t’i jepte Shqipërisë mundësinë për të qenë më e pavarur ekonomikisht, veçanërisht në fushën e prodhimit të tekstileve. Ai ka pasur një ndikim të madh në ekonominë e Tiranës, duke krijuar vende pune dhe duke kontribuar në zhvillimin e infrastrukturës industriale.
Kombinati i Tekstileve Stalin ishte pjesë e një modelizimi më të gjerë të qytetit socialist, ku industria ishte një komponent i rëndësishëm. Regjimi komunist i Shqipërisë, i udhëhequr nga Enver Hoxha, e konsideronte industrializimin një ndër prioritetet kryesore për zhvillimin e vendit. Kombinati i Tekstileve ishte një shembull i këtij përpjekjeje për ta transformuar Shqipërinë nga një shoqëri bujqësore në një shoqëri industriale.
Një nga qëllimet kryesore të regjimit ishte që të formonte një klasë punëtore të fortë dhe të organizuar, dhe Kombinati i Tekstileve ishte një nga vendet më të mëdha ku ky model mund të realizohej.
Kombinati i Tekstileve Stalin në Tiranë kishte rëndësi simbolike për regjimin, duke u përdorur si një shembull i suksesit të politikës industriale të Enver Hoxhës.
Ky kombinat ndikoi në zhvillimin e infrastrukturës urbane, duke kontribuar në ndërtimin e lagjeve të reja dhe përhapjen e zonave industriale rreth qytetit, sepse ishte një projekt që pasqyronte idealet e socializmit, por njëkohësisht kishte ndikime negative, si p.sh. mungesat e kushteve të punës për punëtorët, njëkohësisht duke krijuar varfëri dhe probleme sociale që më vonë u përballën nga pasojat e dështimit të modelit ekonomik socialist në Shqipëri.
Nëse je i interesuar për aspekte të tjera të analizës së Fagut, mund të shikojmë më tej nëse ka pasur ndonjë kritikë të veçantë të tij ndaj këtij modeli industrial dhe social.
Përfundim:
“Por çfarë ndodhi me ëndrrën industriale kur ra ideologjia? Kur Kombinati u braktis dhe qyteti nisi të ndërtojë rezidenca në vend të ndërgjegjes punëtore? Ndoshta sot, Kombinati është thjesht një emër në linjën e urbanistikës. Por për ata që jetuan aty, mbetet një identitet. Një epokë kur puna nuk ishte vetëm mjet jetese, por mjet për t’u ndjerë njeri.”
Komente
