Duhet të ecni vetëm poshtë dhe mund të gjeni një nga bunkerët më të mëdhenj të strehës së atij që dikur ishte regjimi më i egër komunist në Evropën Lindore.
Tani i restauruar si një muze i njohur si Bunk'Art 2, labirinti i nëndheshëm u përfundua vetëm në 1986-një vit pas vdekjes së Enver Hoxhës, i cili u bë diktatori i Shqipërisë në 1944, duke pasur model Josef Stalinin dhe shpesh duke u krahasuar me paranojën e tij, spastrime dhe terror.
I gdhendur nën ministrinë e brendshme në Tiranë, kryeqyteti i Shqipërisë, bunkeri është një strehë drithëruese, klaustrofobike e korridoreve me ndriçim të zbehtë, që të çon në rreth 20 dhoma si në labirinte dhe të çon më pas në një dhomë më të madhe kabineti me dysheme e parket, e veshur me panele druri. Këtu diktatori mund të mblidhte qeverinë e tij në rast të një sulmi bërthamor në atë që ishte atëherë vendi më i izoluar në botë. Shqiptarët i referohen shpesh atdheut të tyre në ato ditë si Koreja e Veriut e Evropës.
Çdo dhomë është e zbukuruar me mbishkrime që parashtrojnë statistikat e tmerrshme të represionit nën diktaturën e Hoxhës, ndonjëherë me video të të mbijetuarve që përshkruajnë torturat dhe burgosjet. Në një vend me rreth 1.2 milionë banorë në vitin 1944, kur gjermanët u përzunë dhe komunistët e Enver Hoxhës morën pushtetin, mendohet se mes 25,000 dhe 34,000 janë burgosur për arsye politike (veprat e tyre mund të jenë jashtëzakonisht të parëndësishme). Disa mendojnë se të paktën 5000 u ekzekutuan: askush nuk është i sigurt për shifrën e vërtetë. Mijëra u dërguan në kampe pune ose në "mërgim të brendshëm" në fshatra të largëta ku mund të dëboheshit përgjithmonë.
Përpjekja për të dalë fshehurazi jashtë vendit, një kërkim pothuajse i pamundur që shumë e ndërmorën më kot, mund të meritonte 20 vjet pas hekurave.
Spastrimet dhe ekzekutimet vazhduan në valë deri në vdekjen e Enver Hoxhës në 1985 – dhe goditën klasën sunduese po aq sa edhe proletariatin e dëshpëruar. Shoku më i afërt, Mehmet Shehu, ish-kryeministër, qëlloi veten në rrethana të errëta në vitin 1981. Siç ishte zakon, e gjithë familja e Shehut u burgos ose u dëbua; edhe djali i tij i madh vdiq pasi vetëvra. Të gjithë ministrave të Brendshëm të Hoxhës, përveç njërit, i erdhi fundi. Madje ai ekzekutoi kunatin e tij, i cili e kishte mbrojtur kur ishte fshehur si revolucionar i ri.
Synimi i Bunk'Art është të bindë më shumë shqiptarë që të kujtojnë të kaluarën dhe të thellohen më thellë në të – në mënyrë që të mos e përsërisin atë. Sipas krijuesit të muzeut, Carlo Bollino, një sipërmarrës mediatik italian, mungesa e njohurive ka "parandaluar shërimin e plagës së komunizmit". Kjo, mendon ai, është arsyeja pse “edhe sot është e vështirë të flasësh me qetësi për atë që ndodhi në periudhën komuniste”.
Z. Bollino ankohet për faktin se shumë të rinj shqiptarë “dinë pak ose aspak për historinë e diktaturës dhe as nuk janë të interesuar të mësojnë për të”. Shqetësimi i tij i bën jehonë Margo Rejmer, redaktore e një antologjie të fuqishme intervistash dhe kujtimesh. E quajtur “Balta më e ëmbël se mjalti”, ilustron çmendurinë kafkiane të sistemit të vjetër, si dhe mizorinë e tij. "Shumë njerëz do të donin të flisnin për të kaluarën," shkruan zonja Rejmer. “Por pak janë të gatshëm të dëgjojnë. Ekziston një besim i përhapur se gjithçka është thënë tashmë.” Libri u botua në vitin 2018 për t'u vlerësuar në Poloni, në vendin e saj, por nuk është i disponueshëm në gjuhën shqipe. Në Bunk'Art ndërkohë shumica e vizitorëve janë të huaj.
Fatos Lubonja, një ish-i burgosur politk, është skeptik në lidhje me muzeun, duke theksuar se ai kujton paranojën e sundimtarëve, ndërsa kampet në të cilat u dërguan të shtypurit të kalben janë të pashënuara. Ai shërbeu 17 vjet në to pasi i konfiskuan ditarët dhe poezitë e tij private, ndërsa babai i tij, në atë kohë shef i shërbimit radioteleviziv të Hoxhës, i cili ka vuajtur po ashtu në burgjet e regjimit komunist. “Nuk është një vend i vërtetë vuajtjesh,” thotë ai për Bunk'Art. Njerëzve duhet t'u tregohet “gulagu i vërtetë” ku shqiptarët u torturuan ose u punuan deri në vdekje.
Lubonja është ofenduar që një nga dy kampet më djallëzore është shndërruar në një burg standard, ndërsa tjetri, ku është nxjerrë bakri, është blerë nga një kompani turke.
Një arsye e madhe për zbardhjen e historisë është se ajo helmon politikën e sotme.
Partia Socialiste në pushtet, e udhëhequr nga Edi Rama, lindi nga partia e vjetër komuniste. Ajo refuzon tërësisht ideologjinë e zhdukur dhe e ka riformuar veten si një veshje e qendrës së majtë, social-demokratike që përqafon fort kapitalizmin.
Vetë Rama ankohet për tendencën e politikanëve për t'i trajtuar kundërshtarët e tyre si armiq, në stilin dhe gjuhën e së shkuarës. "Ne nuk e kuptojmë ende se si të jetojmë së bashku me njerëz që mendojnë ndryshe dhe trajtohen si armik," shprehet ai.
Familjet e të persekutuarve nën diktaturwn e Enver Hoxhës priren të mbështesin Partinë Demokratike, opozitën kryesore të Shqipërisë, e cila është një pjesë e madhe me origjinë socialiste. Por shumë politikanë socialistë mund të citojnë gjithashtu paraardhësit që vuajtën nën tirani, duke përfshirë anëtarët e nomenklaturës që ranë në kundërshtim me të.
“Të dyja partitë [kryesore] kanë mentalitetin e vjetër komunist,” thotë Besar Likmeta i Rrjetit Ballkanik të Kërkimeve Investigative. "Ata janë thjesht komunisti A dhe komunisti B."
Z. Lubonja i qorton të dy partitw për "manipulim" të së shkuarës. “Ne nuk kemi arritur të krijojmë një kulturë ndjeshmërie,” thotë ai.
Vende si Bunk'Art janë vetëm një fillim.
