Ishte një takim me Dritëroin, në fillimshtatorin e vitit 1975, i një grupi të rinjsh, që në vitet 1970 studionim jashtë, në Francë, Rumani e Itali. Ministria e Arsimit i mbushte ato 45 ditë të kthimit tonë në atdhe me një program të ngjeshur, që përmbante një muaj të plotë punë fizike në aksionet e rinisë, dhe në ditët që mbeteshin, takime me personalitete të politikës, diplomacisë, të shkencës e të kulturës.
Qëllimi ishte për t’i mbajtur “nën regjim” të rinjtë që studionin jashtë shtetit, të cilët shiheshin me dyshim e konsideroheshin “viktimë” potenciale e propagandës dhe e ndikimeve të huaja. Kështu, ndonëse lektorët ishin emra të njohur, përpjekja për t’i bombarduar me predikime ideologjike i bënte takime të tilla rutinore, të mërzitshme e irrituese, po të mendosh se ato zhvilloheshin pasi kishim kaluar gjithë vapën sfilitëse të gushtit në kantieret e hekurudhës Elbasan-Pogradec apo Fier-Ballsh, larg familjes e larg shoqërisë që na mungonin tmerrësisht e me të cilët nuk arrinim të çmalleshim.
Por takimi me Dritëroin rezultoi një takim ndryshe. Leksioni i tij mbi zhvillimin e arteve e të letërsisë ishte krejtësisht atipik, lart frymës glorifikuese të propagandës zyrtare dhe i mbushur me vërejtje, jo për “shfaqjet e huaja”, por për shfaqjet e skematizmit, dogmatizmit, mediokritetit, provincializmit, servilizmit, që në fakt ishin sëmundje të lindura të letërsisë e të artit të realizmit socialist.
I inkurajuar nga gjuha e shpenguar e Dritëroit, një shoku ynë kërkoi të dinte se ku e gjente burimin arti poetik i shkrimtarit të madh. Përgjigja e këtij të fundit ishte fare e shkurtër.
“Shikoni”, tha, “janë tre gjëra që qysh fëmijë më krijonin një ndjenjë të ëmbël e më trazonin fantazinë. Mrekullohesha kur shihja ugaret e sapo hapura nga plugu i bujkut: më bëhej sikur nga toka e çarë dilte një avull e një aromë që më trulloste.
Së dyti, kur shoqëroja nënën në kroin e fshatit, më tërhiqnin nuset e reja, ato të kolmet. Ndonjëra prej tyre, në pritje të vinte radha e saj, ulej diku për t’i dhënë gji foshnjës. Më pushtonte zilia për ato krijesa të vogla të ngjitur pas sisëve të bëshme, që në fantazinë time ishin burim shëndeti, bollëku e ngopjeje.
Dhe në fund, më ka tërhequr rituali i përvitshëm i nxjerrjes së rakisë, atmosfera e sunduar nga një heshtje thuaj mistike që thyej nga kërcëllima e hunjve që digjeshin, ndërsa të gjithë, burra, gra e fëmijë, shoqëronim pa kuptuar ankthin e padurimin e babait në pritje që nga tubi i bakërt të rridhte currili i parë i “së shkretës”.
“Mund t’iu duket çudi”, përfundoi fjalën e tij Dritëroi, “por ishin këto tre dobësi, të cilave më shumë se shkollës e librave i detyroj faktin që u bëra poet”.
Ky vetërrëfim i Dritëroit u kthye në një ide-gozhdë të pashkulshme, që më ndihmoi të hyj në misteret e artit. Më vonë më qëlloi të lexoj poetë, antikë e modernë, që i kushtuan vargje e përshkrime magjepsëse jetës në fshat, nga Hesiodi, Varroni e Virgjili e deri tek Balzaku, George Sand, Tolstoi e Gogoli.
Më qëlloi të admiroj portretet femërore plot shend e sharm të Tizianit, Giorgiones e Raffaelos, apo pikturat e Caravaggios, të Brügelit, Pellizza da Volpedos, Rjepinit e të Abdurrahim Buzës tonë, me pamje idilike fshati, por edhe me portrete të përvuajtura bujqish, të vobegtësh, muhaxhirësh apo me skena pijetoresh të errëta ku thureshin intriga e komplote të vogla, por edhe revolucione të mëdha.
E më vinin automatikisht në mendje tre muzat e poetit tonë Dritëro Agolli, që paskëshin frymëzuar edhe poetë e artistë të tjerë të mëdhenj të të gjitha kohërave. Dhimitra e tokës mëmë, Diana e dashurisë dhe Baku i gostisë dhe i shoqërisë, tre perënditë, të cilave Dritëroi iu fal deri në fund të jetës së tij, ishin trinomi që i jepte krahë frymëzimit të shkrimtarit.
Dritëroi i kultivoi si një pasuri të çmuar lidhjet e tij me natyrën, me njerëzit dhe me botën komplekse të tyre. Ndaj arti i tij ishte realist e thellësisht human. Ndaj, pena e tij nuk i ndjeu tronditjet politike e sociale dhe ai vazhdonte të shkruante edhe kur të tjerët i pushtonte pasioni e dalldia e “revolucionit”.
E ka thënë saktë Prof. Rexhep Qosja: “Pas përmbysjes së komunizmit, Dritëro Agolli ka shpërthyer në krijimtari me forcën e një vullkani”. Vazhdoi të shkruajë ethshëm, duke i qëndruar gjithnjë besnik frymës realiste e humaniste, që mbeti deri në fund shenja dalluese e krijimtarisë së tij; duke prekur maja të pashkelura edhe nga vetë ai në të shkuarën e afërt; duke mbajtur mbi shpatullat e tij të drobitura, thuajse i vetëm, peshën e rëndë të boshllëkut që, paradoksalisht, kalimi nga diktatura në liri solli në jetën letrare e artistike të vendit.
Nga pozitat modeste të një lexuesi, mund të them se cikli me poezi “Pelegrini i vonuar” dhe romani “Arka e djallit” janë ndër të paktat vepra që shpëtojnë nderin e një epoke 30-vjeçare, të karakterizuar nga shterpësia dhe mediokriteti i prodhimit letrar.
Penelatat me natyrë ideologjike, që Dritëroi, ashtu si gjithë krijuesit e tjerë të periudhës së socializmit real detyroheshin t’i jepnin veprave të tyre, ishin si ato mbishtresat e palimpsesteve antike, që fshihen me një të fërkuar për të nxjerrë në pah origjinalin.
E megjithatë, Dritëroi nuk ishte shkrimtari tipik i “të vërtetave të fshehura”. Ndonëse i inkuadruar në radhët e Partisë së Punës, ai i neveriti dhe i stigmatizoi hapur, si askush tjetër, defektet e rënda të sistemit parti-shtet, duke filluar nga dogmatizmi shterpë i gjuhës dhe i ideve.
Më kujtohet një episod plot domethënie i vitit 1984, kur në Shqipëri kishte ardhur për vizitë e për të marrë pjesë në inaugurimin e linjës së tragetit Trieste-Durrës ministri italian i Marinës Tregtare, Di Gennaro, autoriteti më i lartë italian që shkelte në vendin tonë prej vitit 1944.
Gjatë darkës zyrtare, ku unë isha në cilësinë e përkthyesit, Dritëroi i dha një rëndësi të veçantë vizitës, si dhe hapjes së linjës detare me Italinë fqinje. I konsideronte ato dy fakte si prelud të daljes nga izolimi dhe të hapjes ndaj Perëndimit. Gjatë darkës, ra fjala për veprat e mëdha të inxhinierisë të realizuara me kontributin e rinisë dhe një anëtar i delegacionit italian kërkoi të dijë nga unë, që isha “veteran” i aksioneve të rinisë, diçka më konkrete nga jeta në ato që ai i quajti “kampet e punës”.
I rrëshqita pyetjes tinëzare duke luajtur me paradoksin dhe duke iu përshtatur natyrës italiane të autorit të saj: thashë “se, pavarësisht vështirësive, të rinjtë shkonin me qejf në aksionet e rinisë, sepse ato ishin rasti ideal për t’i shpëtuar diktaturës së prindërve e të mësuesve për një muaj të tërë”.
Pastaj, duke parë se një funksionar në krah të Dritëroit kishte filluar të nxihej në fytyrë, u kujdesa t’i jepja përgjigjes sime një fund “politikisht korrekt”, dhe shtova se në aksione të tilla njiheshin e miqësoheshin të rinj nga të gjitha krahinat e vendit, të rinj studentë, punëtorë e fshatarë: dhe ndodh shpesh që në ato aksione gatuhen edhe fejesa e martesa, të cilat thyejnë kufijtë krahinorë, kulturorë e fetarë, që në të shkuarën shkaktonin ndarje të thella mes shqiptarëve.
Funksionari skeptik sikur u qetësua, por Dritëroi, që gjatë kohës që unë flisja më inkurajonte me buzëqeshjen e tij prej babaxhani, i dha fund atij argumenti të rrezikshëm, duke më hedhur një shejtanoshikim, si për të më thënë “kujt kërkon ti t’ia hedhësh”, dhe bëri sikur më pyeti: “More, po unë, kujt t’i drejtohem që të më pranojnë në ato aksionet tuaja”?
Por përtej episodeve të tilla, që njerëzit që kanë qenë pranë Dritëroit i kanë të panumërta dhe shumë herë më domethënëse se të mijat, mund të them se edhe sot, pas 50 vjetësh, na duken si një guxim i marrë idetë heretike të tij të shprehura tullë në dramat “Baladë për një grua”, “Fytyra e dytë” apo në kryeveprën e satirës antisistem, romanin “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, titulli i së cilës ngjan si një parodi e qëllimshme e kryeveprës së historianit të madh anglez të shek. XVIII, Edward Gibbon, “Ngritja dhe rënia e Perandorisë Romake”.
Ishte koha kur sa më shumë degradonte niveli i klasës drejtuese, aq më shumë forcohej propaganda zyrtare për “rolin drejtues të partisë” dhe aq më shumë postet drejtuese në parti, në shtet e në institucione ziheshin nga njerëz mediokër, që fshiheshin pas një “besnikërie” të shtirë.
Në një artikull botuar në “Zërin e Popullit”, shkrimtari Ismail Kadare fshikullonte këtë kastë të re që me injorancën e fanatizmin e vet po i shtonte vuajtjet e skamjet e një shoqërie në prag të urisë. E pikërisht në atë kohë, Dritëroi gjente formën e tij për të shprehur revoltën ndaj “veshëgjatëve” që ishin vënë të drejtonin vendin…drejt humnerës:
Kali dhe gomari
Kalonin në një shteg të ngushtë mali
Gomari para, pas gomarit kali.
Të dy me thasë të ngarkuar mirë,
Nga vapa të munduar e djersirë.
Fshatari donte shpejt në fshat të arrinte
Dhe kalit vitheve me shkop i binte.
Po kali më në fund durimin humbi,
E ngriti bishtin dhe samarin tundi:
“Mbaj dorën se ta hedh përdhé samarin,
Ti para meje, pse ma nxjerr gomarin?
E ku të vete vallë unë i ngrati,
Kur rrugën ma ka zënë veshëgjati?
Përpara nxirrmë mua që mos vuash
Dhe rrih pastaj gomarin sa të duash”!
Kalonin në një shteg të ngushtë mali
Gomari para, pas gomarit kali…
Kështu e ka kjo botë e ligë, e marrë:
Përpara nxjerr gomarë…”
Në vitin 1997, kur pas regjimit represiv berishian në fuqi erdhën socialistët, Dritëroi ishte i pari që priti me shpresë e besim instalimin e një sistemi drejtimi të bazuar në meritokracinë, siç vetë kryeministri Fatos Nano premtoi solemnisht.
Dhe ishte po i pari Dritëroi që u zhgënjye aq keq nga të vetët, saqë e pagëzoi pjellën e dështuar të qeverisjes së tyre me fjalën e turpshme “shkërdhatokraci”. Dritëroi nuk ishte një politikan race. Humanizmi, toleranca dhe durimi proverbial e shtynin ndonjëherë edhe të nënvleftësonte e të gabonte në vlerësimin e ngjarjeve e të personazheve të caktuar.
Por, në tërësinë e vet, aksioni i tij politik do të karakterizohej nga denoncimi i pamëshirshëm i veseve të klasës së re politike, qoftë ajo e krahut të djathtë apo e krahut të majtë. E shqetësonte veçanërisht papërgjegjshmëria, që i shtynte politikanët e pangjyrë e pamoralë të periudhës së tranzicionit të nxjerrin në ankand, pa u skuqur e pa ja bërë syri tërr, interesat më të larta të vendit.
Do ruaj përgjithmonë si një kujtim të çmuar telefonatat në orët e vona të natës, që Dritëroi më bënte sa herë që unë bashkë me një grup të vogël intelektualësh, denonconim pazaret që pushtetarë servilë e të korruptuar bënin me të huajt për çështje që lëndonin drejtpërdrejt sigurinë, sovranitetin e integritetin e vendit.
Miratimi i tij ishte ngushëllim e inkurajim i madh. Dritëro Agolli ishte ndër personalitetet e rrallë, shumë të rrallë, që mbajti qëndrime publike për çështjet në fjalë. Nga ana tjetër, ai ishte ndër kritikuesit më të ashpër të regjimit të revanshit e të represionit ndaj kundërshtarëve politikë që PD instaloi në vitin 1992, duke zhgënjyer e zhytur në dëshpërim një popull të tërë.
Siç më kujton poeti e miku im i mirë Agim Vinca, nuk ka përshkrim më realist të atmosferës së rëndë të atyre viteve, se sa ai që japin vargjet e trishtuara të Dritëro Agollit:
“Shumë ujë gri, shumë qiej gri,
Gri në dritare, gri në vetmi,
Ikin lejlekët larg në arrati,
Shumë ujë gri, shumë qiej gri,
Pikojnë strehët melankoli,
Shumë strehë gri, shumë pika gri,
Postier përtaci vjen në shtëpi,
Me pallto gri, me letra gri,
Hesht pas dritares maçoku i zi,
Gazeta hapet me tituj gri,
Gri në dritare, gri në vetmi,
Ikin lejlekët larg në arrati…”.
Mëkat për ne, që njeriu që aq shumë e desh këtë tokë, që aq shumë i desh këta njerëz e aq shumë e desh këtë jetë, u largua prej tyre me një trishtim aq të madh./Gazeta Dita
Komente
Dritero, a doni me per Belulin?
Përgjigju