Në librin “Si qeshnim nën diktaturë”, botuar para disa vjetësh, kam treguar një ndodhi para Hotel Turizmit të Fierit, kur njoha një shofer nga Skrapari, i cili m’u duk pak çakërqef tek po dilte nga restoranti. “Më lerë të të përqafoj edhe një herë për atë që tregove për tët shoqe, në atë intervistën që i dhe televizionit,” tha ai befas. Unë ngela disi i hutuar. Po më uronin për diçka që askush nuk ma kish zënë në gojë. Pat qenë një intervistë e zakonshme për veprimtarinë time në fushën e humorit dhe satirës.
Aty unë kisha provuar të them gjysëm seriozisht, se karakteret që përqesh, i nxjerr nga cilësitë e dukshme dhe të padukshme që përmban vetë karakteri im. Ato unë i zmadhoj, bile i fryj me tepërim deri aty ku mban! Servilët, kisha thënë, i nxjerr nga ai servilizëm që edhe unë e kam nën lëkurë, frikacakët po ashtu.
Dhe trimat po ashtu. Por unë, theksova, nuk jam as servil, as frikacak. Dhe sidomos asnjëherë aq trim sa personazhet që servir!.. Karakteret e grave me të meta, pata thënë, i nxirrja nga gruaja ime që e njoh më mirë dhe pranoja se ajo më jepte shkëndija frymëzimi.
Pata treguar se si ajo merrte të zjente një litër qumësht në orën gjashtë të mëngjesit; harronte të hiqte para vlimit kapakun e tenxheres, aq sa ajka e fryrë derdhej e i mpikste fitilat e furnellës së vajgurit.
Pas kësaj ajo pastronte fitilat me koka të zeza dhe ndotëte rrobat e veta; vinte në punë makinën larëse për rrobat që kish bërë pis; harronte tubin e shkarkimit jashtë dhe përmbytëte shtëpinë; thante me grumbuj leckash, ujin që kish mbuluar dyshemenë. Binte e rraskapitur në krevat në orën njëmbëdhjetë të natës duke thënë “eh, shtëpia ka punë, po kush na i di meritat ne, grave të gjora!”
Në intervistë unë thosha shkurt se ime shoqe atë ditë, gjithë-gjithë, pat zjerë vetëm një litër qumësht! Dhe bile një gjysëm fare, sepse gjysma tjetër pat qënë derdhur duke kaptuar buzët e tenxheres dhe duke shkaktuar zinxhir, ato punërat e mundimshme, që gruaja ime e shtrenjtë thoshte se kish bërë gjatë një dite të tërë!
Këtë kujtonte shoferi nga Skrapari.
“Ishte e fortë, e fortë! Aty ti vëlla, ia fusje qeverisë ku të dhemb e ku të djeg! Për ideal, të lumtë!”
Tani unë e sillja ndërmend mirë intervistën. Aq më tepër, se u ndjenë të lënduar njerëzit e gruas.
Këtej, shoferi skraparli më thurte lavde, se ajo që pata zbuluar unë atë ditë para kamerave, na paskej pasë qenë kundër qeverisë! Edhe ajo na duhej! Vërtet ishin vitet e grahmave, por mund të rrije akoma ca kohë prapa hekurave. Nëse thumbat e mi ishin kundër qeverisë, këtë i pari duhet ta dija unë! Ishte vërtet për t’ia shkrepur gazit: çdokush e lexon kartën me syzet e veta!
Duke buzëqeshur i thashë shoferit, se shteti kish filluar t’i pranonte gërricjet dhe mua më vinte për mbarë të shtiresha se isha fort i tërthortë, por…
“Ju betohem që nuk e kisha kundër qeverisë!” – vazhdoja unë me timen
“Kujt ia thua?! Mua?! Ah sa të thellë jeni ju artistët! Ah sa i ka djegur ajo intervistë këtyre!.. Dua të them, atyre, lart! Qeveria jonë vihet të bëjë një punë, por ia nxjerr sytë në atë farë feje, sa pastaj kërkohen dyzet punë të tjera e nuk e sjellin dot as aty ku ishte!”
“Unë e kisha thjesht me të metat e gruas sime!” kundërshtoja pa sukses unë. “Po lere, se e kuptojnë mirë “ata”! Ti nuk je aq budalla sa të nxjerrësh në pazar të metat e gruas tënde! Pastaj, ç’na hyjnë në punë neve, të metat e grave tuaja!”
O Zot, sa shumë prisnin njerëzit e sa pak u jepnim ne! Ata nëpër shfaqjet tona kërkonin me ngulm, të paktën ca nëntekste dhe ishin të etur për ca mesazhe që koha gjithandej po i sillte hapur e më hapur. Ata nuk kishin nevojë për shumë. Fantazitë e tyre vetëm një të puthur deshin, që të mbeteshin me barrë!
Miku im, Vedati ma hodhi tutje librin ku shkruhej episodi i mësipërm me shoferin skraparli.
“Ah burrë i mirë, ti!” nisi të më tallte. “Ka ndodhur vërtet kështu si e shkruan? E çfarë kishe ti që e kundërshtoje atë, shoferin?! Në vend që ti vetë, i pari, të thoshe fjalët e tij! Kjo është logjika. Ti del e më luan modestin! Mos more! Nuk e kisha kundër qeverisë! Paske qenë pykë, o pykë! Hë, ç’më shikon ashtu? Edhe unë nuk them se tregimi yt për qumështin, ishte ndonjë kritikë bubullitëse për regjimin, por që ti trokisje në qilar, që të dëgjonte oda, për këtë unë jam mijë për qind i sigurtë!”
Unë kundërshtoja duke qeshur dhe përsëri, ashtu sikurse shoferit, shtatëmbëdhjetë vjet më parë, i betohesha Vedatit, se nuk e kisha patur me punët e mbrapshta të qeverisë. Po miku im u nxeh dhe më mbushi mendjen se ishte nënvetëdija ime ajo që pat punuar fshehurazi meje.
Me një fjalë, sipas tij, unë nuk kisha nevojë të flisja kundër atyre që kishim mbi zverk, sepse nuk isha i çmëndur, por ama, nënvetëdija ime, më e përparuar nga dija, më e panënshtruar se unë, më kryengritëse dhe më e dlirë, bënte punën e saj. Aaaa! Më erdhi mirë. Kështu po, kështu e pranoja dhe më dukej se dilja i nderuar. Vedati, e ka fjalën të ëmbël, bindëse dhe me logjikë të shëndoshë. Në përgjithësi ai nuk flet kot. Është burrë i mentshëm, qerratai!
Ai më tërhoqi pas vetes dhe duke patur të dy një mendim të mrekullueshëm për intelektualët në tërësi, e sidomos për shkrimtarët dhe artistët, ne vendosëm t’i riktheheshim e të shikonim ashtu nënvetëdijën kolektive të tyre. I lamë dukjet, e lamë dijën! Vëmendjen ne nisëm ta drejtonim tek ato nënqeniet tona, të miqve tanë, të tërë brezave që jetuan në ato vite kur shkoje për dhjamë qeni për hiçmosgjë. E kështu ne na u duk me vend që ta shikonim tërë popullin tonë të urtë, liridashës e të pamposhtur nga tiranitë, në përballjen me tiraninë e tij më të fundit të dyzetepesë vjetëve.
E nisëm të kujtojmë, letërsinë që u shkrua, muzikën që u kompozua, monumentet që u ngritën. Vazhduam me gazetarinë, festivalet, këngët korale e ato polifonike. Të tëra të shkruara e të kënduara me kuptim të dytë, të tëra hileqare kundër atij regjimi të egër. Muza popullore në ato vite nuk shterrte. Ajo i hartonte fjalët që ato të dukeshin siç i lypte kuçedra, por, ama, që doemos të kuptoheshin ndryshe.
Dhe populli i shijonte, se i kuptonte ashtu, si vargje kryengritës. Ne kemi popull të mënçur. Të gjithë e kuptonin që ata burra me fustanella, aty në skenën e festivalit të Gjirokastrës e thoshin copë, me fjalët dhe me ison e tyre, se armiqtë nuk ishin hiç armiq, por petrita dhe partisë do t’i vinte dita ta thyente qafën. Natyrisht, që nuk do ta këndonin këngën kështu, kaqë copë, se nuk ishin aq budallenj, por ama, mielli për të bërë bukën siç e doje, ish aty, fshehur brenda atyre dy rreshtave:
Moj Parti plot me petrita/ Armiqve do t’u vijë dita!
Radiot jepnin këngën, gazetat botonin fjalët. Populli gëzonte se poeti popullor, ai fshatari që nuk ta mbushte syrin, aty në një kooperativë të humbur, ia kish vënë tëra llafet përpara dhe i thosh: ja ku i ke llafet, o popull, ndërroua vendet tani, veri ashtu siç t’i do zemra! Sypafjeturit e partisë nuk kuptonin fare, se vjersha ishte kundër saj! Kjo ish një disidencë e llojit të vet, që tek ne pati zhvillim të paparë.
Kështu ne me Vedatin, arritëm në një mendje se vepra më disidente që u botua në ato vite ishte Fjalor i Gjuhës Shqipe! Se si arriti t’i shpëtojë ajo vepër syrit të regjimit, është e papërfytyrueshme! Aty, i kishe të tëra fjalët me të cilat diktatura nuk desh kurrsesi të armatoseshin poetët dhe rapsodët. Dhe, për nder, fjalë shumë të rënda ishin: padrejtësi, shtypje, demagogji, varfëri, poshtë, armë, kryengritje, liri!.. Ishin në fjalor! E kanë zor të na e besojnë popujt e tjerë, por të gjitha këto fjalë kanë qënë aty, në fjalor! Në dispozicion të të tërëve!… Dhe bile ishin mijëra ata që i përdorën duke i vendosur dhelpërisht shtrembër, për t’u lexuar drejt.
Miku im, si studjues më i thekur, vinte re se përveç fjalorit, gjenia krijuese e shqiptarëve nën diktaturë përdori akuza edhe më të drejtpërdrejta, por pa i thënë të gjitha, ose duke i thënë ato me nënkuptim therrës. Ajo e akuzoi Enverin dhe partinë e tij se e katandisën Shqipërinë, si mos më keq! E kush nuk u rrënqeth nga ajo akuzë e tmerrshme, e hedhur që nga tërë skenat e vendit, nga ata burrat me takie, me fytyra djallëzisht të lumtura, tek këndonin me ashk: Kush e bë…/ Kush e bë…/ Kush e bëri Shqipërinë/ Enver Hoxha me Partinë!
Kërkohej autorësia! Dhe kërkohej me ngulm! Kush? Puna ishte të dilte në dritë se kush e bëri, pa se si qe bërë Shqipëria, këtë e dinte i madh dhe i vogël! Të brendshmit dhe të jashtmit! Shqipëria qe bërë skëterrë! Batërdi! Tmerr fare! E në fakt, Partia me Enverin e bënë ashtu vendin! Arti popullor e kish drejtuar gishtin andej nga duhej. E po më copë, nuk kishte si thuhej! Të gjithë ne i mbajmë mend ata vargje të famshëm.
Dhe të përfytyrosh, që këtë krijimtari e bënte pjesa më e pandritur e shqiptarëve. Po ajo e ndritura? Kështu krijimtaria e të gjithë neve, duhet shkuar e tëra në sitë. Ka shumë autorë që kanë filluar me kohë këtë punë me veprën e tyre. E tëra do parë në këtë dritë, që ne të gjithë të mos e mbajmë kokën varur dhe me turp, por ta ngremë ballin lart, se nënvetëdija jonë paska punuar për ne, duke na shpëtuar faqen.
Ne paskemi qenë disidentë, pa e ditur as vetë! Edhe në dhithirambet edhe në hymnet e në marshet tona, kundërshtimin e dhunës e kemi bërë, por vetëm se këta breza që po vijnë, duhet të na e lexojnë me vëmendje dhe dashamirësi. Mua vërtet më mahniti miku im. Unë tani isha i bindur se ai shoferi nga Skrapari kish plotësisht të drejtë. Unë, i humburi, e paskësha patur gabim… Unë paskesha qenë disident dhe nuk e pata ditur!
…………………………………..
“Teatri kjo lojë magjepsëse” Vëllimi 2, faqe 378. Marrë nga TemA
