I lindur në Skoci, i shkolluar në Francë dhe Angli, James Cameron ka qenë reporter për më shumë se njëzet e pesë vjet. Si krye-korrespondent i huaj për ‘London News Chronicle’, ai ishte një nga vëzhguesit e parë perëndimorë që udhëtoi lirshëm në Kinën e Kuqe të Mao Ce Dunit dhe rrëfimi i tij për atë që po ndodhte brenda këtij vendi komunist, u parashtrua në librin e tij ‘ Red Mandarin’, botuar në 1955. Tani ai na tregon, se si arriti të depërtonte në Shqipëri.
Për vite me radhë, shumë kohë përpara se të ndodhte shpërthimi i konfliktit midis Republikës Popullore të Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, që do të përçante botën komuniste lindore dhe ta bënte këtë enklavë të vogël komuniste, fenomen politik të kohës, unë kisha ushqyer një ambicie të çrregullt, për të hyrë në Shqipëri. Impulsi, e pranoj me lehtësi, nuk ishte tërësisht akademik; duhet të ketë qenë përfshirë një lloj kurioziteti, për të “koleksionuar” vende të tilla. Ndodh që kam punuar ose të paktën kam qenë pothuajse në çdo vend të botës; ishte “tregtia” ime të udhëtoja.
Por megjithëse kisha lëvizur nëpër të gjitha shtetet komuniste, përfshirë Kinën, Shqipëria ishte ajo që dukej e padepërtueshme. Herë pas here kam bërë përfaqësime në misionet dhe konsullatat shqiptare në Paris, Romë, Ankara, Sofje etj., në legata të largëta, në rrugë të errëta. Gjithmonë hasja, ose një refuzim të plotë për të diskutuar çështjen ose, më shpesh, fytyrën e zbrazët prej druri, të ndonjë dere të mbyllur me një kartë të pluhurosur, që shpjegonte se zyrtari kishte dalë për drekë. Sido që të ishte, unë e kisha “kaparuar” prej kohësh Shqipërinë dhe pastaj papritmas isha atje.
Disa muaj më parë, një reklamë e një agjencie udhëtimesh në Këln, u shfaq në një gazetë gjermano-perëndimore, që njoftonte për një turne 18-ditor nëpër Shqipëri, të një grupi turistik. Nuk kishte asgjë në të, që të sugjeronte se ajo u drejtohej vetëm komunistëve. Rrjedhimisht, me parimin për të provuar diçka një herë, dërgova një aplikim, për t’iu bashkuar këtij grupi në turne, me sigurinë virtuale se do të refuzohej ose, me shumë mundësi, do të injorohej.
Por për habinë time, u pranua menjëherë, me një grup formularësh për t’u plotësuar, një kërkesë për një depozitë prej njëqind paund dhe kërkesën që pasaporta ime të dërgohej në Gjermani, për t’u pajisur me një vizë shqiptare. Kjo me sa duket do të ndodhte, në Berlinin Lindor.
Nuk u ndjeva në asnjë mënyrë i bindur të dërgoja pasaportën time, nga e cila varem për jetesën time si punëtor, mjetet e saj ose diplomën e mjekut, në një harresë të paspecifikuar gjermane. Megjithatë, këto çështje janë më të menaxhueshme tani, se sa ishin më parë. Një konsultë e shkurtër në zyrat përkatëse, nxori një tjetër pasaportë, e cila u dërgua në rrugën e duhur.
Për javë të tëra më pas, asgjë nuk ndodhi. E lashë këtë çështje duke e hequr nga mendja. Pastaj, me atë lloj befasie maniake që duket se karakterizon shumicën e gjërave që më ndodhin, erdhi një mesazh urgjent: turneu ishte aprovuar më në fund dhe grupi ishte gati. Dukej se kishte një fluturim inaugurues, nga linja holandeze për në Tiranë. A do të shkoja unë, menjëherë për në Mynih, – më tha agjencia, – ku grupi turistik do të takohej në aeroport dhe ku do të merrja pasaportën time e vizën shqiptare?
Më dukej se duhet të kishte diçka ose shumë naive ose, shumë dredharake, në një agjenci që mund t’i propozonte me gëzim që një turist, të udhëtonte nga një vend në tjetrin, për të marrë pasaportën e tij?! Megjithatë, unë iu binda; nëse ata ishin të gatshëm, të mos bënin pyetje, kështu isha edhe unë. Kështu erdha në Mynih dhe aty filloi pantomimi.
E pranoj se më kishte shkuar në mendje që, ndërsa mashtrimi im për të depërtuar në Shqipëri, si pjesë e një grupi turistik, kishte qenë i zgjuar, nuk ishte domosdoshmërish ekskluzive. Isha i përgatitur të zbuloja se ndonjë shkrimtar, gazetar ose tregtar tjetër i afërm, ishte lidhur me këtë grup vizitorësh të pafajshëm. E mirëprita mundësinë e një kolegu dhe u përgatita ta zbuloja, nëse mundesha.
Ajo që nuk prisja të gjeja në takimin tonë në Mynih, ishte kjo: midis të shtatëmbëdhjetëve prej nesh, nuk ishte aq shumë sa një që mund të pretendonte se ishte, në çdo kuptim, një turist. Ky zbulim nuk kërkonte asnjë talent të madh, pasi deri tani i gjithë grupi përveç meje, ishte i ngarkuar më së shumti me pajisje teknike, kamera 35 milimetrash, trekëmbësha, pajisje zanore, drita dhe lente, tela dhe kabllo pajisjesh televizive me peshë dhe kompleksitet të madh, dhe qëndrimin përreth me sjelljen vigjilente të lodhur, të atyre që jetojnë me çështje të tilla.
Kështu, kur grupi ynë turistik arriti përfundimisht në Tiranë disa orë më vonë, nuk i ngjante aq ardhjes me sy të hapur të atyre, që ishin të prirur për kënaqësi, sa daljes vjetore të ndonjë klubi të egër dhe kapriçioz të shtypit.
Kjo dukshëm i ka habitur disi shqiptarët, ndonëse me gjakftohtësi të madhe, u përmbaheshin komenteve. “Ju jeni, turistë”? – thanë ata, pasi pasaportat u zhdukën një nga një, në një çantë lëkure të zezë! Të gjithë tundën kokën menjëherë, duke u përplasur me dyshimin e ekspozimit. “Shumë mirë”, – tha zyrtari me tonin e zërit të ngritur: “Mirë se vini” dhe ne u ngjitëm në avionin që do fluturonte për në Shqipëri.
Nuk e di se çfarë prisja. Shumica e aeroporteve të republikave të vendeve komuniste të Lindjes, ishin pothuajse të njëjta në përvojën time. Ata kishin një cilësi të përbashkët të kursimit të paharrueshëm, janë gjithmonë në fund të rrugëve të gjata të drejta dhe janë të preokupuar vazhdimisht, me pritjen e delegacioneve vëllazërore e miqësore. Tirana propozonte çdo lloj ndryshimi.
Këtu në dritën e mbrëmjes ishte një skenë e bukurisë bezdisëse: një mbulesë me male të skalitura në mënyrë të çrregullt, një friz vjollcë kundër blusë që errësohet, një luginë e gjatë e gjerë midis shpateve të mbushur me ullinj që ngjiteshin kodrës, një bllok ndërtesash të ulëta, që vetëm për mirësjellje mund të quheshin aeroport, megjithatë i kufizuar dhe i ngulitur në një bollëk trëndafilash. Në anën e largët të perimetrit, mund të shihja atë që dukej se ishin rreth dy skuadrone MIG-ësh të prodhuar prej vitesh, shumë të njohur tashmë; mes tyre dhe pistës një plak me një çallmë në kokë, që kulloste lirshëm një tufë delesh.
Kontrolli i kufirit ishte i modelit të zakonshëm të vendeve të Demokracive Popullore, i kryer me një qetësi të padurueshme, por çuditërisht i ndërprerë nga një kamerier me mëngë këmishe të përveshura dhe me një tabaka me raki në duar. Gruaja inspektore e doganës, pranoi të gjithë teknologjinë televizive me qetësi dhe pronarët, mbi të cilët kishte një lloj sikleti depresiv, filluan të ngazëlloheshin nga pak. Siç doli, kjo ishte e parakohshme. Shqiptarët nuk kishin as më të voglin dyshim, që të lejonin përdorimin e kamerave; përkundrazi, ata kishin ideuar një teknikë frymëzuese të disiplinës. Në vend që t’i konfiskonin pajisjet, ata e vulosën atë dhe këmbëngulën që pronarët ta merrnin me vete, duke u lëkundur nën peshën e pajisjeve, që nuk shërbenin veçse t’u kujtonin, nëse do të ishte e nevojshme, kush ishte shefi tyre.
Gjendja ime ishte shumë e ndryshme dhe qëndrimi im prirej (përsëri, me optimizëm të shthurur), drejt vetëkënaqësisë. I vetëm mes kësaj kompanie turistike false, dukej se kisha bërë shumë përpjekje për t’i ngjasuar një turisti, të paktën duke mos pasur asgjë të veçantë me vete, pa makinë shkrimi, madje as një fletore. Megjithatë, ishte valuta ime “e pafajshme”, ajo që e përvetësoi më së shumti zonjën e doganës, sepse, siç ndodhi, përmbante gjysmë duzine botimesh me letra të ndryshme librash — një roman ose dy, një libër me ese dhe Tristram Shandy, që kisha pasur.
Duke u zvarritur nëpër botë për vite e vite kundër ditës kur do të më shtynte në një dëshpërim të tillë përtacie, saqë në fakt do ta lexoja. Zonja e doganës i nxori ato në banak dhe i studioi me dyshimin e zemëruar të një skautisteje të pasigurt, nëse ajo ishte dërguar me Henri Millerin, në një përkthim bullgar. Ajo i çoi ato në një dhomë të pasme, ku iu bashkuan dy zyrtarë të tjerë dhe për një kohë pashë kokat e tyre të bashkuara, në mosmiratim të hutuar. Kur u kthye zonja e doganës dhe e mbylli valixhen time, librat nuk ishin në të, as nuk i pashë më.
Ne hipëm në një autobus dhe shkuam në Tiranë, përmes muzgut që kishte rënë tashmë. Përgjatë rrugës me gropa, kaluam njëri pas tjetrit grupe ushtarësh; të rinjtë me uniformat e vjetra të ushtrisë sovjetike, që ishin pjesë e ndihmës së Rusisë, në dukje pak bujare, në ditët kur të dy vendet kishin marrëdhënie shumë të mira me njëri-tjetrin. Në atë mbrëmje të parë, dukej se Shqipëria ishte e populluar tërësisht nga ushtarë të rinj, me kapele të ngjeshura në kokë, me xhaketa gri dhe çizme të larta të buta. Kjo përshtypje do të ndryshonte shpejt; megjithatë, ky komb i vogël, ishte dukshëm më i armatosuri, që mendoj se kisha parë ndonjëherë.
Nuk kishte asgjë për t’u habitur në këtë perceptim; pasi e gjithë e kaluara e historisë së Shqipërisë, ka qenë e trazuar dhe me dhunë pothuajse e pandërprerë, një histori pushtimesh dhe tiranish, shtypjesh dhe kryengritjesh, pushtimesh dhe çlirimesh, shfrytëzimesh të hidhura dhe revolucione të përsëritura. Këtu ishte një vend i zhytur në kujtimet fisnore të luftës së pafund; shtojini këtij fakti (meqenëse popullsia e Shqipërisë është ende kryesisht myslimane) ekskluzivitetin dhe tërheqjen e Islamit; duke mbivendosur dyshimet dhe disiplinat e reja të komunizmit të shekullit të njëzetë: nuk është çudi që ndjeva, ndërsa dritat e zbehta të Tiranës po afroheshin, se Shqipëria është një vend i vështirë, ku të ndihesha si në shtëpinë time.
Shqiptarët janë ndër popujt më të lashtë të Evropës, fiset ilire që në njëfarë mënyre e ruajtën identitetin e tyre nën grekët, për gjashtë shekuj p.e.s., të cilët trilluan të mbijetojnë pesëqind vjet të pushtimit romak dhe pesëqind të tjerë nën bizantinët, të cilët zgjodhën këto malësi të pamundura, si fushëbeteja e tyre, kundër mbretërisë së Bullgarisë. Shqipëria ishte krye-urë për inkursionet e përsëritura drejt Lindjes së Evropës, nga normanët në shekullin e njëmbëdhjetë e, venecianët në shekullin e trembëdhjetë. Edhe pas pushtimit të madh turk, në vitin 1478, shqiptarët refuzuan të vendoseshin si kolonë të mirë dhe vazhduan të ishin shqetësimi më i madh në Perandorinë Osmane, për katërqind e pesëdhjetë vjet të tjera.
Kur austro-hungarezët, francezët dhe italianët kishin luftuar vetë deri në ngërç për Shqipërinë, në Luftën e Parë Botërore, erdhi ndërhyrja ambicioze e prijësit të fisit Zogu, i cili e shpalli veten fillimisht President, pastaj Mbret, në vitet 1920. Dhe që u zhduk me erën në pushtimin italian të Musolinit, në vigjilje të festës së Pashkëve, në fillimin e prillit të 1939-ës.
Në përparimin e pashmangshëm të kohës, Lufta e Parë Botërore prodhoi fashizëm, e Dyta prodhoi komunizëm. Duke lëpirë plagët e tmerrshme të viteve të luftimeve guerile dhe duke numëruar humbjet e tyre; thuhej 28.000 të vdekur, 43.000 të dëbuar në kampet e përqendrimit, 60.000 shtëpi të shkatërruara. Partizanët që zbritën nga malet e Shqipërisë, shpallën Republikën e tyre Popullore në vitin 1946, nën krahun mbrojtës të Bashkimit Sovjetik. Kështu shkoi “muaji i mjaltit” për pesëmbëdhjetë vjet. Dhe më pas kishte ardhur divorci i madh. Edhe një herë kombi me peshë “pendë” dhe me krenarinë masive e të furishme, ishte krejt i vetëm tashmë.
Hoteli në Tiranë, ishte jashtë bulevardit kryesor, pas një brezi me gjelbërim të përhershëm. Ishte e papritur madhështore. Ashtu si pothuajse çdo gjë tjetër e çdo pretendimi në qytet, ai ishte ndërtuar bukur nga italianët me një stil të gjerë, por prej kohësh kishte fituar gëzimin e pangjyrë antiseptik, të të gjitha hoteleve të vendeve të Demokracive Popullore të Lindjes Komuniste.
Kjo është shumë e vështirë për t’u përcaktuar; ka të bëjë me ndriçimin e zbehtë të llambave elektrike të pafuqishme, një palëvizshmëri të ashensorëve, një zbrazëti të pluhurosur të vitrinave, një gri të çarçafëve të tavolinës, mungesën e shërbyesve dhe një tepricë funksionarësh të paidentifikuar në hije, të cilët nuk ishin qartësisht, as staf, as mysafirë…!
Këto karakteristika, në përvojën time, ndahen nga të gjitha hotelet e vendeve komuniste dhe janë të shpjegueshme në faktin e thjeshtë se; siç i ka hije funksionit të tyre në shoqëritë ku njerëzit qarkullojnë vetëm me udhëzime specifike, ata kanë kohë që kanë ndryshuar, nga hotele, në institucione.
Megjithatë, hoteli “Dajti” në Tiranë, na ofroi një shfaqje të mirë mikpritjeje, nga sa lejohej nga mungesa e dukshme e praktikës. Për të mohuar në mënyrë të nënkuptuar rrëfimet e udhëtarëve, se Shqipëria është një vend me pisllëk të pashembullt, duke filluar që nga dyshemeje e sallave dhe dhomave të hotelit, që mbanin mikrobe. Më dhanë një dhomë të madhe, dëshpëruese, por pa njolla, me një banjë shumë të përpunuar, të kompletuar me bide, me siguri një kujtim i pushtimit italian. Bollëku i çezmave dhe rubinetave lëshonte një sërë zhurmash dhe rënkimesh të zbrazëta, por jo ujë. Nga grupi i pesë çelësave të murit, vetëm njëri ishte funksional, duke prodhuar një dritë të hollë, si të ishte nënujore.
Ishte e padrejtë për agjensinë turistike. Të fajësosh Shqipërinë, nga të gjitha vendet, për një pamjaftueshmëri me turistët edhe turistë aq të rremë sa ne, ishte absurde. E megjithatë, fakti i veçantë ishte, se Shqipëria vërtet ndikoi të besohej se ishte një qendër turistike. Holli i zymtë i hotelit, ishte i mbushur me fletë-palosje dhe broshura që tregonin e lartësonin virtytet e pasurive të tij arkeologjike, kulturës artistike të tij, ushqimin social, traditave të tij etnografike, etj.
Disa prej tyre dukeshin sikur kishin qenë atje për shekuj; të tjerat ishin padyshim të reja. Ato ishin të shtypura në disa gjuhë; gjermanisht, frëngjisht, rusisht, italisht. Për të prodhuar një version në anglisht, ishte me sa duket e kotë. Amerikanët as nuk kërkoheshin dhe as nuk lejoheshin, dhe gjithashtu nuk kishte pasur asnjë marrëdhënie me Britaninë, që nga viti 1946, kur Shqipëria minoi në mënyrë të pakujdesshme dhe hodhi në erë disa destrojerë britanikë, në Kanalin e Korfuzit.
Cili ishte qëllimi i kërkimit për vizitorët e huaj, ndërkohë që në të njëjtën kohë, e bënte praktikisht të pamundur hyrjen e dikujt në vend?! Tani për tani, natyrisht, nuk kishte as rusë. Përçarja e madhe midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, mund të ketë qenë një nga fenomenet më të çuditshme të kohëve të fundit, duke shprehur ashtu siç shprehte dallime ideologjike të një rëndësie të madhe, që kapërcente shumë Tiranën, por nuk vonoi efekti i saj i dukshëm në Shqipëri. Shqipëria ishte një degë e devijuar nga “lumi” i saj, dhe me sa dukej po thahej.
Sherri mes Nikita Hrushovit dhe kreut të Shqipërisë komuniste, ish-gjeneralit Enver Hoxha, kishte filluar ngadalë që nga viti 1959 dhe ajo gjë mori një valë të madhe në verën e vitit 1961. Se, në fakt, i gjithë sherri ishte një zhvillim i përçarjes në rritje, midis Rusisë dhe Kinës, me Shqipërinë që luante rolin e një bariu politik, ishte tashmë një fakt mjaft i vetëkuptueshëm; kështu Shqipëria e vogël, e gjeti papritur veten duke mbajtur flamurin e marksist-leninizmit të pastër, kundër valës korruptive të “revizionizmit sovjetik” dhe “imperializmit titist”.
Thuhet se mosmarrëveshja filloi kur Hrushovi, në vizitën e tij zyrtare te Enver Hoxha, u bë i vetëdijshëm për herë të parë, për prapambetjen e madhe dhe në të vërtetë të tejskajshme të Shqipërisë, madje edhe sipas standardeve ballkanike, dhe më pas e këshilloi gjeneral Hoxhën, në mënyrë atërore, të braktiste planet e tij të egra dhe ambicioze, për industrializimin e vendit. “Shqipëria është një komunitet i pashërueshëm fshatar”, thuhet të ketë vërejtur Hrushovi; lëreni të merret me rritjen e domateve dhe ullinjve, dhe mos i sugjeroni mullinjtë e çelikut dhe fabrikat e plehrave. Mund të imagjinohet lehtësisht se Hrushovi thotë këtë; është gjithashtu e kuptueshme që nxitjet e tij drejt ekonomisë private fshatare, nuk e thyen akullin me gjeneralin e tërbuar, Hoxhën.
Gjithsesi, stuhia shpërtheu; Hrushovi denoncoi Shqipërinë në Kongresin e 20-të të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, ndaloi të gjithë ndihmën sovjetike, tërhoqi dhe anuloi të gjitha ndihmat e kreditë financiare, tërhoqi gjithashtu të gjithë teknikët e specialistët, duke e lënë Shqipërinë si një vend të vdekur. Ambasada e re e madhe dhe e pasur sovjetike në Tiranë, u ndal së ndërtuari në gjysmë të rrugës dhe mbetet edhe sot e kësaj dite, pikërisht ashtu siç e lanë punëtorët, pa çati.
Goditja për ekonominë e Shqipërisë, siç është, ishte sigurisht e tmerrshme, por shumë më e keqe, ishte tronditja e krenarisë së saj. Duke mos pasur asnjë kartë ekonomike në mëngën e saj, për të kundërsulmuar, Shqipëria mund të hakmerrej vetëm në një mënyrë, që ende duket disi komike: ajo mbajti e ushqeu kultin Stalinit.
Në Moskë dhe Pragë, në Sofje e Bukuresht, statujat e Stalinit u hodhën me karroca; në Tiranë, përkundrazi, imazhet masive të betonit të njeriut të madh, jo vetëm u rrënjosën në tokë, por u zbukuruan me lule. Ishte rasti i përsosur, ku në tekstet shkollore, njeriu që kishte shkaktuar një gjakderdhje njerëzore, Josif Stalini, ishte adoptuar dhe paraqitej tashmë si mit kombëtar. Kishte diçka pothuajse të admirueshme, në arrogancën e saj të pakuptimtë.
Megjithatë, e gjithë kjo e la Shqipërinë pa një mik në botë, përveç kinezëve. Miqësia e re diplomatike, midis Kinës dhe Shqipërisë, i kishte hutuar shumë të gjithë, pasi vështirë se do të ishte e mundur të parashikoheshin dy kombe, për të cilët një aleancë ekskluzive, do të ishte më e pamundur, për vetë temperamentin dhe më e vështirë fizikisht.
Kombi më i madh në tokë dhe një nga më të vegjlit; një vend i madh oriental prej 650 milionë banorësh dhe një provincë ballkanike, prej 1.6 milionë banorësh, të ndarë jo vetëm nga shtatë mijë milje, por nga çdo ndryshim i imagjinueshëm njerëzor, tradicional, racor dhe gjuhësor, madje dukej krejt e pakuptueshme, se si mund të komunikonin ata mes tyre?
Duke pranuar se marrëdhënia ishte, në fakt, një kopertinë politike, se Shqipëria ekzistonte, për t’u denoncuar nga Rusia dhe për t’u lartësuar nga Kina, megjithatë, kinezët duhet të bënin diçka për të, dhe nëse po, çfarë?! Kinezët, me sa duket, kishin akorduar një kredi prej 140 milionë dollarësh. Por çfarë ndodh me prezencën e Kinës në Shqipëri…?!/ Memorie
