Ligji i propozuar nga Partia Demokratike që të mundësojë krijimin e një lëvizjeje psiko-publike për të ndëshkuar propagandën komuniste dhe përdorimin e simboleve të asaj kohe, pavarësisht se ka ngjallur reagime dhe debate të shumta, nuk po gjen përkrahje nga dhjetëra artistë të njohur shqiptarë.
Të çliruar përfundimisht nga ideologjia komuniste, duket se një pjesë e mirë e artistëve nuk ndihen aspak të shqetësuar nga arti i së shkuarës. Një perceptim ndryshe ndodh në shpirtin e tyre, kur përjetojnë një vepër të caktuar. Nuk janë të paktë në numër ata që nuk mund të imagjinojnë as censurën më të vogël ndaj veprave të çdo periudhe.
Për piktoren e njohur Natasha Bega, mohimi i çdo vepre të krijuar gjatë periudhës së diktaturës është një gabim i madh historik, që nuk mund të përsëritet. Një tjetër piktore e njohur, Adriana Puleshi, mendon se “çdo vepër arti duhet të jetojë në lirinë e saj dhe të ruhet si relike e kohës dhe e historisë, pavarësisht nga rrethanat në të cilat është krijuar.” Të tjerë mendojnë se interpretimi i artit i kapërcen kornizat e ideologjisë që ka përfaqësuar.
Ndërkohë, që shumica mendon në këtë mënyrë, prej shtatorit të vitit të kaluar, Partia Demokratike ka punuar për një ligj të plotë për dekomunistizimin dhe ia ka dorëzuar për sugjerim Fondacionit gjerman Conrad Adenuer. Madje, sipas deputetit Enkelejd Alibeaj, në sesionin e ri, pritet që në Kuvend “të dorëzohet një nismë e plotë ligjore për dekomunistizimin e shoqërisë shqiptare”.
Sipas Alibebaj “në një dozë të madhe në atë kohë; libra, filma apo edhe mjete të tjera të propagandës, të kamufluara më elementë artistikë ishin një nga elementët kryesorë të cilët ndikuan në deformimin e formimit artistik apo edhe politik të shoqërisë komuniste në atë kohë.” Kjo nismë është marrë në bashkëpunim me Institutin e Studimit të Krimeve të Komunizmit. Nebil Çika, i ftuar dje në studion e Report TV është shprehur në emër të institucionit se ligji përcakton që “Askush se prek të drejtën e autorit. Vendoset vetëm një shënim, që filmi ka propagandë.”
Çika është i mendimit se “Njerëzve iu bë shpëlarje truri. Shumë njerëzve iu është bërë i dashur diktatori vetëm nga filmat. Shumë njerëz në Kosovë kanë menduar se Shqipëria është si Zvicra vetëm ngaqë kanë parë filma. Kanë shtrembëruar historinë. Duam të sqarojmë, njësoj si me cigaret. Të gjithë e dinë që duhani bën keq, shteti vë pullën. Ky është art kriminal.”, -ka thënë Cika për Report Tv, duke iu referuar krijimtarisë së para ’90-s. Por në një tjetër dimension shprehet piktorja e njohur Natasha Bega në intervistën për “Shqiptarja.com”. “Nëse ne zhbëjmë atë që ka ndodhur, do të thotë të hapim një gropë të madhe të zezë dhe të mos shohim se çfarë ka ndodhur”, shprehet Bega në intervistën e mëposhtme.
Cili është reagimi juaj për ligjin e propozuar nga Partia Demokratike për dekomunistizimin e artit të realizmit soc-realist, për të cilin kanë deklaruar se do ta çojnë edhe në parlament. Çfarë pasojash mund të sjellë ky ligj?
-Unë mendoj që nuk duhet të bëhen të njëjtat gabime që janë bërë, nuk duhet të përsëriten gabime historike. Historia e artit është një sfond që duhet të varet në kremastar dhe të jetë një memuar për të gjitha brezat në të gjitha civilizimet. Nëse ne zhbëjmë atë që ka ndodhur, do të thotë të hapim një gropë të madhe të zezë dhe të mos shohim se çfarë ka ndodhur. Që do të thotë për mua që neve duhet ta vazhdojmë të emancipojmë shpirtin tonë dhe trupin tonë të avancojmë me vepra të sotme për të shprehur atë që ne ndjejmë sot, për kohën që jetojmë ne sot. Periudha e para ‘90-s është një realitet i jetuar dhe i përjetuar, dhe unë besoj në këtë. Jo më shumë se dje, unë pashë librin e botuar për Havzi Nelën. Kishte dy gjëra që më ngacmuan shpirtërisht dhe duhet t’ua them njerëzve, sesi në kopertinën e librit, ku është shkruar për të, ishte vënë përsëri një litar. Mua mu duk sikur prapë duan ta varin atë. Nuk ishte e nevojshme të vihej litari aty, sepse ata kanë lënë një mesazh të fuqishëm. Gruaja e tij kanë lënë një mesazh të fuqishëm. Kur vajtëm ne të flasim me të për vuajtjet e tij për varjen e tij për sakrificat e tij, ajo nuk pranoi të fliste për gjëra të tilla që kishin ndodhur. Ajo pranoi të flitej vetëm për dashurinë, sepse një shpirt i tillë që pranon të fal gjërat që nuk falen, të jep një mesazh të tillë që njeriu ka nevojë që të shikojë përpara sepse ka aq shumë punë për të bërë dhe aq shumë vepra për të kryer sa nuk mjafton koha. Atëherë si ne mund t’i zhbëjmë gjërat. Ato janë gjëra të historisë. Ne nuk kemi të drejtë të vëmë kazmën në histori. Shpirti nuk mundet dot as të censurohet, asnjë gjë nuk mund t’i ndodhi shpirtit. Atëherë letërsia, arti është shpirt dhe nuk mund të censurohet shpirti. Nuk mund të bëhen të njëjtat gabime që janë bërë. Arti sot është i lirë dhe po vepron i lirë. Njerëzit janë të çliruar dhe nuk ka më justifikime. Akoma do të merremi me justifikime. Njeriu është i lirë të krijojë çfarë të dojë për realitetin që ai jeton dhe për realitetin që ndodh në kokën e tij, kur ai mendon për një të ardhme më të mirë.
E keni jetuar ju vetë periudhën kur imponohej të bëhej arti me metodën e realizmit socialist?
-Unë di një gjë për veprat e realizmit socialist që kërkohen me qiri dhe blihen me çmime të shtrenjta nga shumë njerëz. Dhe kjo nuk ndodh kot. Sado që ka pasur censurë, artisti e ka futur shpirtin e vet aty. Aty shpirti i tij diku është, është shpirti i vet artistëve, edhe tek veprat më të censuruara artisti ka vënë shpirtin e tij, sepse nuk mund të censurohet shpirti. Unë jam akoma e bindur se shpirti është gjëja më e lirë në botë.
Bëhet fjalë për një kohë gati 50-vjeçare krijimtarie nën trysninë e idelogjizimit dhe të censurës, si e përcakton si artiste konceptin filozofik të kësaj krijimtarie?
-Unë pata fatin që arti im erdhi në një kohë të lirë, ose relativisht të lirë, sepse unë nuk e quaj liri të plotë kur arti nuk ka ku të shpallet. Sot nuk ka mure, kjo është një censurë më vete. Atëherë çfarë duhet të bëjë unë?! Të luftojë muret?! Jo, unë artin tim e var në hapësirë dhe në kohë. Në kohën time që jetoj, dhe prandaj unë kam dalë edhe të pikturojë tek Pedonalja. Unë kam hapur ekspozita në të gjitha vendet e botës, e në këtë periudhë unë e mendoj Pedonalen si një hapësirë më vete, dhe mendoj se nuk ka pengesa për t’u shprehur artistikisht, paçka se ka shumë kufizime dhe shumë vështirësi dhe shumë mungesa. Por oksigjeni i krijimtarisë është prapë brenda artistit. Ai që do, e gjen rrugën dhe mënyrën për t’u realizuar. Unë nuk justifikoj dot asgjë. Unë nuk kam të drejtë të justifikohem. Unë kam artin tim dhe e shpall me atë fuqi që më vjen, dhe kaq. Unë e respektoj atë që ndodh gjatë krijimtarisë.
Meqenëse përveç punës krijuese me pikturën, ju jeni e lidhur edhe me artet e tjera; shkruani letërsi, poezi, keni bërë filma, si mendon: filmi për tharjen e kënetës së Maliqit a duhet të censurohet, sepse historia e vërtetë e tharjes së saj është ndryshe. Ajo u tha me punën shfrytëzuese të të burgosurve politikë?
-Ka një gjë, që historia është histori dhe është një gjë e ngurtë që nuk mund të cenohet dhe arti është një gjë e shkrifët që ka edhe subjektivizmin brenda dhe ai artisti që e ka bërë atë film ka arsyet e veta që e ka vendosur në një kontekst të themi pseudo-historik. Por për mendimin tim ata filma nuk mund të preken, ata janë ata që janë, Historia ka të drejtë të gjykojë, njerëzit kanë të drejtë të jetojnë. Historia do të gjykojë veprat e historisë dhe do të rendisë ngjarjet siç kanë qenë e me ato që kanë ndodhur.
Do të mungonin ty, nëse u hiqej e drejta e shfaqjes publike veprave të artit?
-Jo më kot të përmenda librin e Havzi Nelës, sepse ai është një libër që nuk kishte nevojë për shumë koment. Njerëzit janë subjektiv, por historia është ajo që përmbledh të gjitha dimensionet, si ka qenë dhe si është menduar se ka qenë. Historianët duhet të ngurtësojnë një arsenal kombëtar të fuqishëm të gjitha ngjarjeve me pozitivitetin dhe negativitetin e tyre. Nëse heqim dhe zhbëjmë, si do të mësojmë për një kohë të re që vjen.
Nëse krahason një 50-vjeçar të krijimtarisë së realizmit socialist dhe potencialit krijues që është sot, ka rënie apo ngjitje?
-Jo nuk mendoj se ka rënie, sepse çdo artist shqiptar shfaqet gjithmonë si një potencial krijues. Artistët shqiptarë shquhen për potenciale krijuese në të gjitha kohërat.
Në fushën e pikturës, cilit prej autorëve të para ‘90-s u rikthehesh për të shkruar apo medituar?
-Unë u rikthehem të gjithë autorëve në të gjithë arsenalin krijues të popullit shqiptar dhe të kombit shqiptar dhe çdonjërit prej tyre, qoftë edhe me naivitetin fatal që kanë pasur prej asaj kohe, ato kanë vlera. Dhe nuk i heqim, ato kanë zënë vend kudo t’i çosh. Unë nuk jam as për zhvendosje, as për censurim as për zhbërje. Unë jam për ruajtjen dhe unë them që e mira e së keqes apo e mira e së mirës do të thotë nëse ne ruajmë atë që ka ndodhur. Do të thotë që ajo na mëson të mirën dhe te keqen nëse ne e zhbëjmë, ku do ta gjejmë. Nuk dua të prishet asnjë gjë. Dua të ruhet çdo element çdo thërrmijë që është pjesë e historisë shqiptare. E mirë qoftë apo e keqe. Unë dua të ruhet të konservohet të arkivohet por kurrë të prishet. Kurrsesi të prishet. Shkatërrimi sjell shkatërrim. Ato le të rrinë si një pjesë e historisë që ka ndodhur në një epokë të caktuar për arsye të caktuara.
